Kodeks dobrych praktyk parkowych – parki przyjazne przyrodzie
Nasze miasta stają się coraz bardziej nieprzyjazne środowisku naturalnemu. Zaburzony jest w nich obieg wody, gdyż większość powierzchni ziemi pokryta jest betonem i asfaltem, a wielopiętrowe garaże, budowane poniżej poziomu gruntu, powodują obniżenie poziomu wód podziemnych. Powietrze jest zanieczyszczone na skutek: zabudowy klinów napowietrzających, zwiększania się udziału transportu samochodowego, zapóźnień w propagowaniu transportu masowego czy działań na rzecz wymiany starych pieców grzewczych na nowoczesne piece, nieszkodzące środowisku. Tereny zieleni są traktowane jako rezerwa terenów pod budownictwo, drogi i parkingi oraz stopniowo zabudowywane. W planach zagospodarowania nie uwzględnia się miejsc na obiekty rekreacyjno-sportowe, a następnie wznosi się je, zmniejszając tereny parków. Traktujemy bezrefleksyjnie i użytkowo środowisko naturalne zapominając, że jesteśmy jego częścią, a zaburzenia w jego dobrostanie obniżają komfort życia ludzi.
Nieprzyjazne podejście do środowiska naturalnego znajduje swe odbicie także w zagospodarowaniu parków miejskich. Projektuje się je i „pielęgnuje” w taki sposób, jakby miały służyć wyłącznie wrażeniom estetycznym człowieka, podczas gdy są często ostatnią enklawą, do której zostały zepchnięte zwierzęta, zamieszkujące ten teren dużo wcześniej niż ludzie. Czyni się wiele, aby zwierząt, w tym ptaków, pozbyć się z miasta, traktując je jak zawadę, zamiast zapewnić im bezpieczne miejsca bytowania i lokalne szlaki migracji, którymi muszą się przemieszczać, co jest wpisane w ich naturę. Rozwiązaniem jest pogodzenie w parkach funkcji reprezentacyjnej i przyrodniczej, wyznaczając odpowiednie strefy o zróżnicowanej strukturze zieleni. Co więcej, parki ze strefami o charakterze leśnym są mniej kosztowne w utrzymaniu, gdyż wymagają mniejszego nakładu prac ogrodniczych, a zwarta roślinność produkuje więcej tlenu i wpływa korzystnie na mikroklimat miasta (np. ogranicza ekstremalne zjawiska pogodowe).
Zasady zagospodarowania parku przyjaznego wszystkim żywym istotom:
1. Wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych znajdują się pasy roślinności reprezentacyjnej, dobiera się tam rośliny szczególnie atrakcyjne wizualnie. Przeprowadza się tam najintensywniejsze zabiegi ogrodnicze, takie jak koszenie, przycinanie itp. Koszenie trawy wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych nie odbywa się jednocześnie w całym parku, tak, aby drobne zwierzęta, mieszkające w trawie, miały szansę przemieszczenia się.
2. Im dalej od głównych ciągów komunikacyjnych, tym intensywność zabiegów ogrodniczych maleje, a roślinność ma coraz bardziej zwartą strukturę. Istnieją trzy warstwy: runo (zamiast koszonego trawnika), krzewy i drzewa. Nowo wprowadzane rośliny są dobierane tak, aby mogły stanowić siedlisko drobnych zwierząt (w tym ptaków i owadów), a ich owoce i kwiaty mogły być dla dzikich mieszkańców parku źródłem pożywienia.
3. W głębi tych enklaw znajdują się tzw. „ostoje przyrody” – obejmują one siedliska dzikich zwierząt parkowych stwierdzone w czasie inwentaryzacji parku (takich jak jeże, nietoperze, ptaki itp.) oraz miejsca, które potencjalnie mogą nimi zostać. Są one otoczone niskim ogrodzeniem z nieokorowanych palików lub żywopłotem z kolczastych krzewów i posiadają tablicę tekstowo-graficzną ilustrującą związek między siedliskami roślinnymi a bytującymi tam zwierzętami (ilustracje pokazujące zwierzęta, rośliny i ich nazwy mogą być dziełem artysty malarza i stanowić dla niego reklamę). W „ostojach przyrody” rośliny rosną w największym zwarciu, przeważają tam krzewy o wartości siedliskowej, a zabiegi ogrodnicze prowadzone są rzadko lub wcale. Zakazuje się tam wstępu ludziom i psom.
4. Większość nowo sadzonych roślin w parkach to gatunki rodzime lub te spośród obcych, które posiadają walory siedliskowe dla miejscowej fauny. Gatunki obce, nieposiadające walorów siedliskowych dla krajowych zwierząt, są dopuszczalne przy alejach reprezentacyjnych.
5. W parku znajduje się zbiornik wodny o charakterze naturalnym (do konstrukcji/budowy dna, nabrzeża, mostków, ostróg wodnych itp. nie stosuje się betonu, folii plastikowej itp.). Zbiornik wodny ma łagodne brzegi i wysepki, kamienie oraz pale lub powalone drzewo (ptaki chętnie tam siadają). Ostatecznie może to być płytkie zagłębienie ziemne, zbierające wodę deszczową. Zbiornik ten ma brzegi o łagodnym spadku (strome brzegi stanowią śmiertelną pułapkę dla drobnych zwierząt i uniemożliwiają picie wody ptakom). Brzegi zbiornika wodnego obsadzone są trzciną i innymi roślinami wodnymi (siedlisko dla ptaków i owadów np. ważek), zwłaszcza takimi, które oczyszczają wodę. Zbiornik wodny znajduje się w miejscu nasłonecznionym, bez wysokich drzew na brzegu (co pozwala uniknąć gnijących liści w wodzie). Woda deszczowa wykorzystana jest na terenie parku – nie jest odprowadzana do kanalizacji miejskiej. Nawierzchnia dróg i placyków parkowych umożliwia przepuszczanie wody deszczowej (np. kostka brukowa na przepuszczalnym podłożu, a nie asfalt).
Konserwacja już istniejących zbiorników wodnych – wiążąca się ze spuszczaniem z nich wody – jest wykonywana wyłącznie późną jesienią lub zimą, jest prowadzona rzadko i trwa jak najkrócej (ze względu na ochronę flory i fauny wodnej, dla której zbiorniki są miejscami bytowania także w zimie).
Nie odprowadza się wody z kanalizacji drogowej do zbiorników wodnych na terenach zieleni.
Kensington Gardens – powalone drzewo, punkt obserwacyjny dla ptaków, fot. Anna Świdwińska
6. Wzdłuż ogrodzenia parku znajduje się pas gęstych, wysokich krzewów, stanowiących barierę niwelującą szkodliwe wpływy miasta, takie jak hałas, zanieczyszczenie powietrza, duże natężenie ruchu itp. (ze względu na takie sąsiedztwo nie może być on traktowany jako ostoja przyrody). Infrastrukturę, która wiąże się z masowym i hałaśliwym użytkowaniem np. teren rekreacji sportowej, należy zaplanować na obrzeżach parku. Tam znajduje się też placyk zabaw dla dzieci z naturalną nawierzchnią (piasek, trawa, kora, bale drewniane itp.) a obok niego niewielki pawilon – kawiarenka, wyposażony w stacjonarną toaletę z przewijakiem, niską toaletą i umywalką dla dziecka (dzięki czemu park nie jest zaśmiecany jednorazowymi pieluchami). Takie usytuowanie przestrzeni związanej z większą i zintensyfikowaną obecnością ludzi pozwoli zminimalizować niepokojenie zwierząt w parku.
7. Ogranicza się do minimum umieszczanie w parku wysokich latarni, które zaburzają rytm dnia i nocy drobnych zwierząt. Stosuje się natomiast niskie lampy typu ogrodowego, osłonięte od góry lub światła zamontowane w chodniku.
8. W miejscach karmienia ptaków, np. przy zbiorniku wodnym, znajdują się tablice informujące, czym i kiedy należy karmić ptaki oraz o konieczności wzięcia psów na smycz.
Kensington Gardens – staw Round Pond, z płaskim brzegiem dostępnym dla ptaków i nawierzchnią ziemną utwardzoną drobnym żwirem, dostępną nawet dla wózka inwalidzkiego, fot. Anna Świdwińska
9. Ogranicza się do minimum wycinanie starych drzew, gdyż posiadają walory siedliskowe. Aby zabezpieczyć je przed przewróceniem się, stosuje się różnego rodzaju podpory i zabezpieczenia linowe. Dodatkowo umieszcza się tablicę ostrzegającą przed potencjalnym zagrożeniem podczas przebywania pod koroną drzewa. W przypadku śmierci drzewa, jego pozostałości należy zachować w parku, gdyż martwe drewno stanowi siedlisko dla bezkręgowców, ptaków i drobnych ssaków parkowych, materiał do tablic informacyjnych, ogrodzeń ostoi przyrody, ławek lub może być kompostowane. Tablice informacyjne wykonuje się z leżącej połówki pnia, na której osadzona jest tablica, a druga połowa pnia służy jako ławka. Nie usuwa się istniejących, zdrowych, dorosłych drzew, które w założeniu projektanta nie pasują do nowej koncepcji plastycznej.
10. Rzadkie i wiekowe okazy drzew mają swoje tabliczki informacyjne (nazwa, wiek, wymiary, dla jakich stworzeń może stanowić siedlisko). Najstarszemu drzewu parkowemu nadaje się imię, wybrane przez okolicznych mieszkańców.
11. Zabiegi konserwacji drzew i krzewów, w tym konieczne usuwanie drzew i krzewów, przeprowadza się wyłącznie jesienią i zimą (ze względu na ptaki i inne zwierzęta tam bytujące), w terminach wyznaczonych przepisami o ochronie przyrody, a w żadnym wypadku nie w porze lęgowej
12. Odpadki roślinne z koszenia i przycinania w pasie reprezentacyjnym oraz opadłe tam liście umieszcza się na pryzmach kompostowych, przy bocznych alejkach parku, przy granicy gęstej roślinności krzaczastej (nie wywozi się ich z parku, aby nie zubażać w ten sposób lokalnego ekosystemu). Z tego samego powodu nie wygrabia się liści spod koron drzew i krzewów. Informacja o zasadności takiego działania zostaje umieszczona na zbiorczej tablicy informacyjnej przy wejściu do parku.
13. Każdy park posiada księgę inwentarzową, obejmującą mapę oraz listę roślin i zwierząt. Księga jest aktualizowana na bieżąco, najdalej w ciągu dwóch tygodni od zaistnienia zmian odnośnie zieleni. Wykonuje się także inwentaryzację lokalizacji siedlisk zwierząt i różnorodności gatunkowej zwierząt, aby móc zaradzić niekorzystnym zjawiskom. Prace te, mogą wykonać studenci biologii w ramach praktyk studenckich, a ostatecznie także wolontariusze pod kierunkiem biologów. Tego typu inwentaryzacje odbywają się cyklicznie. Zalecana częstotliwość to wykonywanie ich w cyklu trzyletnim: np. w pierwszym roku odnośnie ptaków, w drugim odnośnie ssaków, a w trzecim pozostałych zwierząt – np. owadów.
14. Przy wejściu do parku znajduje się tablica informacyjna, która:
– pokazuje plan parku i opisuje jego walory przyrodnicze,
– informuje, że należy unikać wchodzenia do parku podczas burzy i wichury, a ten kto nie przestrzega tej zasady, robi to na własne ryzyko,
– opisuje zastosowane działania przyjazne środowisku naturalnemu parku i zachęca do przestrzegania proekologicznych zasad,
– informuje o możliwości społecznego działania na rzecz przyrodniczych walorów parku w Grupie Przyjaciół Parku współdziałającej z urzędem dzielnicy (tak jak się to dzieje w krajach angielskojęzycznych).
15. Park ma zapewnioną łączność z innymi terenami zieleni na obszarze miasta i poza nim dzięki tzw. lokalnym korytarzom ekologicznym.
16. Projekty założenia parku oraz jego rewaloryzacji są konsultowane z przyrodnikami.
17. Projekt parku przewiduje zachowanie istniejących na tym terenie biocenoz.
18. Dodatkowo w parku zakłada się budki lęgowe dla ptaków (czyszczone raz do roku zimą), łąki kwietne i budki dla owadów.
19. Dąży się do rozwoju szaty roślinnej: bujnej (skutecznie oczyszcza powietrze) i urozmaiconej gatunkowo (unika się dużych przestrzeni o jednorodnym składzie roślinności). Drzewa i krzewy umieszcza się w grupach lub ciągach. Na budynkach zaleca się stosowanie pnączy.
20. W parku prowadzona jest przyrodnicza działalność edukacyjna na rzecz mieszkańców i szkół. Tematem spacerów przyrodniczych z przewodnikiem jest: związek między siedliskiem przyrodniczym a zamieszkującymi tam zwierzętami, bogactwo gatunkowe (np. umiejętność nazywania ptaków, roślin itp.) oraz proekologiczne zachowanie w parku (np. wspólne karmienie ptaków w odpowiedni dla nich sposób). W działalność tę mogą być zaangażowani członkowie Grupy Przyjaciół Parku.
Opracowała inż. arch. krajobrazu Anna Świdwińska
(inspiracją była dla mnie prelekcja prof. Macieja Luniaka o parkach berlińskich i jego artykuły, uwagi dr Wiesława Nowickiego oraz własne doświadczenia a także obserwacje z parków londyńskich).