Pleszka Phoenicurus phoenicurus, fot. Cezary Korkosz
Pleszka
Piotr Gryz
(pełny tekst artykułu ukaże się w najnowszym numerze kwartalnika „Ptaki”)
Pleszka jest pospolitym i powszechnie znanym ptakiem, często żyjącym w sąsiedztwie ludzi. Piękny śpiew samca zdradza jego obecność, a barwne upierzenie sprawia, że jest prawdziwą ozdobą parków, lasów i ogrodów. Najnowsze badania pokazują, jak niezwykły to gatunek.
Pleszka Phoenicurus phoenicurus nazywana też pleszką zwyczajną jest gatunkiem pospolitym i dobrze znanym wszystkim obserwatorom ptaków. Uwagę zwracają szczególnie barwne samce, których wierzch ciała jest popielatoszary, natomiast spód pomarańczoworudawy lub czerwonawy, podobnie jak ogon, w którym ponadto centralne sterówki są ciemne. Dodatkowymi ozdobami są czarna maska i gardło oraz białe czoło, przechodzące w tak samo ubarwiony pasek po bokach głowy. Samica jest znacznie mniej barwna niż samiec – brązowoszara z wierzchu i żółtopomarańczowa na spodzie ciała. Jej brązowawą głowę zdobi jedynie jaśniejszy pasek. Młode ptaki przypominają samicę, są jednak bardziej brązowe i mają delikatne cętkowanie na spodzie i wierzchu ciała. Obie płci osiągają podobne rozmiary, 13–14,5 cm, oraz masę ciała 11–23 g.
Na ogromnym obszarze swojego występowania pleszka tworzy dwa podgatunki. Nominatywna forma zamieszkuje tereny od północnej Mongolii i północno-wschodnich Chin, poprzez północny i wschodni Kazachstan, środkową Syberię, prawie całą Europę (wliczając Skandynawię i Wyspy Brytyjskie), po północno-wschodnią Afrykę. Zimuje najczęściej w pasie Sahelu i afrykańskich sawann od Senegambii, poprzez południowe Mali, Burkina Faso, północną Nigerię i Kamerun, Sudan, aż po Etiopię, Somalię i wschodnią Kenię. Samce drugiego podgatunku – pleszki białoskrzydłej P. p. samamisicus, są ciemniejsze z wierzchu, mają charakterystyczne białe pole na lotkach II rzędu (czym przypominają europejską formę pokrewnego gatunku – kopciuszka Phoenicurus ochruros). Pleszka białoskrzydła ma znacznie węższy zasięg, obejmujący obszar od południowej Macedonii i Bułgarii poprzez Turcję, znaczną część Kaukazu, po Iran, południowo-zachodni Turkmenistan oraz południowy Uzbekistan. Nielęgowe osobniki spotykane były w północno-wschodniej Afryce i w południowo-zachodniej części Półwyspu Arabskiego (Collar i Christie 2018).
Na tak dużym obszarze pleszka zamieszkuje różnorodne środowiska. W środkowej Europie, w tym w Polsce, preferuje niezbyt gęste lasy oraz przypominające je parki, cmentarze i ogrody, a także obrzeża lasów i leśne polany. W północnej części areału – w Skandynawii – występuje w górskich lasach sosnowych, a w południowej i zachodniej Europie preferuje wrzosowiska i nieużytki z luźnymi zadrzewieniami, położone w sąsiedztwie strumieni i rowów melioracyjnych na otwartym, pagórkowatym terenie ze starymi kamiennymi murami i budynkami. W Rosji pleszkę spotyka się w lasach liściastych i mieszanych, rzadziej sosnowych, natomiast w północnej Afryce gnieździ się na terenach porośniętych przez dęby, jodły lub cedry, na wysokości 1500–2200 m. Na zimowiskach preferuje głównie półpustynne i stepowe tereny z ciernistymi zaroślami i zadrzewieniami, a także sawannę z akacjami, ogrody i czasami lasy (w Etiopii) do 2000 m n.p.m. Pleszka białoskrzydła zazwyczaj wybiera tereny położone niżej niż forma nominatywna.
Pożywienie pleszki stanowią głównie owady, których wypatruje zazwyczaj z eksponowanej gałęzi, a potem chwyta w locie lub zbiera z liści i ziemi. Czasami wzbogaca swą dietę roślinami (np. owocami czarnego bzu czy jarzębiny, osnówkami cisu, szyszkojagodami jałowca).
Pleszka Phoenicurus phoenicurus, fot. Cezary Korkosz
Okres lęgowy pleszki trwa od końca kwietnia do połowy lipca w zachodniej i środkowej Europie, a ptaki w tym czasie mogą wyprowadzić dwa lęgi. W południowej Europie okres lęgowy rozpoczyna się dwa tygodnie wcześniej, a na północy zasięgu (w Finlandii) znacznie później i trwa zaledwie miesiąc (od końca maja do końca czerwca). Gniazdo pleszki zakładają najczęściej w dziuplach i półdziuplach. Bardzo też lubią skrzynki lęgowe, które często znajdują się w parkach, ogrodach czy w pobliżu ludzkich osiedli. Terytorium pleszki zajmuje zwykle 0,1–1 ha. Ptaki składają 5–7 jaj barwy jasnoniebieskiej lub zielonkawoniebieskiej, czasami z drobnymi ciemnoczerwonymi plamkami. Wysiadują je 12–14 dni, po czym karmią pisklęta w gnieździe 12–15 dni i dodatkowo 10–14 dni poza nim (Collar i Christie 2018). Są częstą ofiarą pasożytnictwa kukułek i na niektórych obszarach, jak w Finlandii gdzie dotyczy to aż 20 proc. pleszek na jednym obszarze.
Największe zagrożenia dla młodych pleszek to deszczowa pogoda oraz domowe drapieżniki, szczególnie koty, które zagrażają i dorosłym ptakom. Z powodu tych czynników śmiertelność pleszek w pierwszym roku życia jest największa i wynosi aż 79 proc. Najstarszy znany osobnik przeżył 9 lat i 6 miesięcy. Pleszka nie jest zagrożona wyginięciem, a jej liczebność nawet wzrasta (BirdLife International 2016), co dotyczy także Polski. Krajowa populacja tego gatunku została oszacowana na 260–350 tys. par lęgowych, a w ciągu ostatnich lat odnotowano wzrost liczebności o średnio 7 proc. rocznie na terenie całego kraju (Chylarecki i in. 2018). Pleszka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową, a monitoring tego gatunku prowadzi także OTOP w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych. Miejmy nadzieję, że wciąż będziemy mogli się cieszyć tym mało poznanym klejnotem polskich ogrodów.
Literatura:
BirdLife International 2016. Phoenicurus phoenicurus. The IUCN Red List of Threatened Species 2016: e.T22710055A87896555.
Bocheński Z., Bocheński Z.M. i Tomek T. 2012. A history of Polish birds. Institute of Systematics and Evolution of Animals. Polish Academy of Sciences. Kraków. pp. 121.