Ustawa o parkach narodowych – przełom czy status quo?

Miejsc charakteryzujących się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi, które zasługują na miano parków narodowych ciągle w Polsce nie brakuje, a niektóre z istniejących parków powinny zostać powiększone. Wskazują na to wyniki badań i opinie naukowców, postulują o to organizacje pozarządowe i aktywiści. Przykładowo, od dziesięcioleci trwa batalia o utworzenie Turnickiego Parku Narodowego, który swoim zasięgiem miałby objąć najcenniejsze lasy Pogórza Przemyskiego (np. Bereszyński A. 2011, turnickipn.pl), a powiększenia pilnie wymaga choćby Białowieski Park Narodowy. Takich przykładów jest znacznie więcej.

Polki i Polacy chcą nowych parków narodowych

To, że ochrona różnorodności biologicznej jest ważna, dostrzega także ogół społeczeństwa. W badaniach przeprowadzonym w latach 2018 i 2019 łącznie 80 proc. Polek i Polaków opowiedziało się za tworzeniem w naszym kraju nowych parków narodowych (Nieznański 2019). Dlaczego zatem od ponad 20 lat nie powstał w Polsce żaden nowy obiekt o tym najwyższym statusie ochrony? Przyczyn jest kilka i dotykają one różnych aspektów – prawnych, gospodarczych i społecznych (Klimkiewicz 2021). Większość z nich związana jest z obawą lokalnych społeczności przed utratą korzyści płynących z dotychczas prowadzonej działalności, jak i możliwości dalszego rozwoju gospodarczego regionu. Dodatkowo aktualny system prawny powoduje, że powstanie nowego parku narodowego lub powiększenie już istniejącego musi być uzgodnione z właściwymi terytorialnie samorządami, które nie są przychylne takim inicjatywom i stosują prawo veta. Problem dostrzeżono  już dawno. W latach 2010–2012 OTOP, wraz z kilkoma innymi krajowymi organizacjami pozarządowymi, prowadziło kampanię „Oddajcie parki narodowi”. Choć inicjatywa obywatelska zyskała ogromne poparcie społeczne (zebrano ponad 250 tys. podpisów), nie udało się wówczas przekonać ustawodawców do zmiany obowiązujących przepisów i znieść wymogu wyrażenia zgody na zmiany przez władze samorządowe (więcej o kampanii tutaj). Obecnie to samo Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ) zapowiedziało zmiany  – z końcem sierpnia 2021 roku ogłosiło, że trwają prace nad propozycją nowej ustawy o parkach narodowych (MKiŚ 2021).

Ustawa o parkach narodowych – jakie zmiany?

Wśród najważniejszych zmian, o których poinformowało MKiŚ (2021), znalazły się zapisy dotyczące reorganizacji struktury i finasowania parków:

• planuje się utworzenie nowego podmiotu o roboczej nazwie „Polskie Parki Narodowe”, który będzie obejmował Dyrekcję Polskich Parków Narodowych oraz same parki narodowe;
• Polskie Parki Narodowe będą otrzymywały dotację z budżetu państwa (tak jak dotychczas poszczególne parki), przeznaczone na realizację zadań związanych z ochroną przyrody. Dotacja ta będzie wyższa – dotąd zabezpieczała ok. 30% potrzeb parków narodowych, po jej zwiększeniu (już w 2022 r.) będzie to 45%. Podniesiona zostanie także wysokość dotacji udzielanej przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych z funduszu leśnego;
• zwiększone środki mają być przeznaczone m.in. na zwiększenie wynagrodzeń pracowników parków narodowych, realizację działań ochronnych oraz utrzymanie i unowocześnianie infrastruktury parków narodowych;
• planowane jest utworzenie funduszu rezerwowego, który będzie przeznaczany m.in. na wspomaganie finansowe poszczególnych parków narodowych w sytuacjach kryzysowych (np. spowodowanych sytuacjami losowymi), ma to również ułatwić wspólne przedsięwzięcia Polskich Parków Narodowych.

Czy uda się w Polsce wdrożyć unijną strategię ochrony różnorodności biologicznej?

Zapowiadane zmiany mają duże znaczenie w kontekście obowiązującej od niedawna „Unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030” (więcej na temat strategii tutaj). Zgodnie z jej postanowieniami do 2030 r., 30% lądowej i morskiej powierzchni UE  ma być chronione, a 10% mają stanowić obszary objęte ochroną ścisłą. Nie wiadomo jeszcze, jak zapisy te zostaną wdrożone w poszczególnych krajach członkowski UE, pewne jest jednak, że zasięg obszarów cennych przyrodniczo, objętych ochroną, będzie musiał zostać powiększony. Obecnie w Polsce parki narodowe pokrywają zaledwie 1% powierzchni lądowej. Na razie trudno ocenić, czy planowane przez MKiŚ zmiany doprowadzą do przełomu i po ich wprowadzeniu będziemy mogli cieszyć się z powołania nowych parków narodowych. Z zapowiedzi reformy wynika, że najważniejsza dla rządzących będzie centralizacja zarządzania parkami. Zabrakło natomiast informacji o tym, czy zmieniony zostanie najbardziej problematyczny zapis dotyczący konieczności uzgodnienia decyzji o powiększeniu istniejącego lub powołaniu nowego parku przez lokalne samorządy. Nie wiadomo też, czy wraz ze zmianą przepisów, planowane jest jakiekolwiek wsparcie lokalnych społeczności w zakresie chociażby rozwoju alternatywnych gałęzi gospodarki, choć w jednym z wywiadów Małgorzata Golińska, wiceminister klimatu i środowiska, zapewniała, że: „Nowa ustawa daje szansę na rozwój gospodarczy regionów” (Teraz Środowisko 2021). Przekonanie do tego lokalnych społeczności mogłoby okazać się kluczowe w próbie pozyskania ich przychylności do idei powiększania obszarów chronionych.

Tekst: Aleksandra Pępkowska-Król, Rafał Bobrek, Tomasz Wilk

Źródła:

Bereszyński A. 2011. Opinia Państwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (6): 387–390.

Klimkiewicz M. 2021. Narodowy, a więc czyj? Dlaczego w Polsce nie powstają kolejne parki narodowe i jak to zmienić. Fundacja ClientEarth Prawnicy dla Ziemi, dostęp on-line 2021-0924

MKiŚ 2021. Ministerstwo klimatu i środowiska przygotowuje pakiet zmian dla parków narodowych. Ministerstwo Klimatu i Środowiska, dostęp on-line 2021-09-24

Nieznański P. 2019. Polacy to ekopatrioci – chcą OZE, Parków Narodowych i transportu publicznego. Fundacja WWF, dostęp on-line 2021-09-24

Teraz Środowisko 2021. Ustawa o parkach narodowych – czy będzie to akt prawny szyty na miarę wyzwań i potrzeb? Dostęp on-line 2021-09-24

Pogórze Przemyskie, fot. Tomasz Wilk