Żurawie | Ptasi tydzień z OTOP

W pierwszy październikowy weekend odbyło się trzecie i ostatnie liczenie w ramach Monitoringu Noclegowisk Żurawia. Stanowi on część Monitoringu Ptaków Polski i jest jednym z zaledwie dwóch programów poświęconych ptakom migrującym (obok ruszającego wkrótce Monitoringu Noclegowisk Gęsi). Ale zanim napiszemy o monitoringu – poznajmy żurawia!

Żuraw w kulturze

Już od starożytności żurawie były obecne w kulturze  – jako symbol wierności (zwłaszcza małżeńskiej), mądrości, długowieczności, ale i czujności. W sztuce możemy spotkać żurawia stojącego na jednej nodze, a w drugiej – trzymającego kamień. Gdy żuraw zasypiał, upuszczał na drugą nogę kamień, co go  budziło 

Żuraw często pojawia się jako bohater obrazów, m.in. w malarstwie Józefa Chełmońskiego czy w sztuce japońskiej. Japońska legenda głosi, że temu, kto złoży 1000 żurawich origami, spełni się życzenie. Liczba tysiąc jest nieprzypadkowa – Japończycy wierzą, że żuraw może żyć właśnie 1000 lat.  W wierzeniach słowiańskich, ale i chińskich, uważany był za przewodnika. Jednak nie wszyscy przypisywali mu pozytywną rolę – Indianie kojarzyli go ze zdradą. 

Jego klangor wiosną oznaczał czas siewów, a jesienią – czas zbiorów.

Żuraw – ptasi władca mokradeł

Jest jednym z największych gatunków występujących w Polsce. Smukła sylwetka, długie ciemne nogi, charakterystyczne wydłużone lotki drugorzędowe, przykrywające ogon i tworzące pierzasty pióropusz, karminowa łysinka i biało-czarna szyja sprawiają, że ptak ten jest nie do pomylenia z żadnym innym. W naszym kraju objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Polska populacja żurawia jest jedną z najliczniejszych w Europie i stanowi około 20% populacji europejskiej. Żurawie wracają ze swoich zimowisk położonych głównie w Europie południowo-zachodniej pod koniec zimy. Swój powrót sygnalizują donośnym klangorem, czyli charakterystycznym „trąbiącym” głosem, wydawanym dzięki specyficznej pętlowej budowie tchawicy. Wtedy też możemy zaobserwować tańce godowe żurawi, przypominający nieco skomplikowane figury baletowe. Po tokach żurawie przystępują do budowy gniazda na terenach podmokłych, zwykle na bagnach i torfowiskach. Są to siedliska uważane za jedne z najbardziej zagrożonych, będące miejscem gniazdowania największej liczby gatunków ptaków, którym grozi wymarcie w skali kraju (CLPP 2020).

Gniazdo żurawia ma postać kopca położonego na ziemi. Zazwyczaj wokół niego jest woda, co stanowi barierę dla części drapieżników. Żurawie wyprowadzają jeden lęg w roku. Samica składa zazwyczaj dwa jaja. Pisklęta wykluwają się po miesiącu. Są zagniazdownikami, więc dość szybko opuszczają gniazdo i próbują samodzielnie zdobywać pokarm. Oboje rodzice opiekują się młodymi  (co ciekawe, jeden rodzic – jednym potomkiem), które osiągają lotność po około dwóch miesiącach. W sierpniu żurawie zaczynają zbierać się do odlotu. Aż do połowy jesieni możemy obserwować je w dużych grupach, gdy żerują na polach, i słuchać ich klangoru, gdy lecą na noclegowiska. Od niedawna część żurawi zimuje w Polsce. 

 

Jesienne noclegowiska

W okresie wędrówkowym żurawie koncentrują się wokół stałych, wykorzystywanych przez wiele lat noclegowisk, na których zatrzymują się przed podjęciem dalszego przelotu na zimowiska. W dzień ptaki żerują na polach uprawnych, terenach podmokłych, łąkach w dolinach rzek czy na ugorach, a na miejsca noclegowe wybierają tereny z płytką wodą stojącą, zarówno w otwartym krajobrazie, jak i w otoczeniu lasów, co zapewnia im bezpieczeństwo.

Jeśli chcecie zobaczyć, jak wygląda takie noclegowisko, zapraszamy do obejrzenia nagrań z Poleskiego Parku Narodowego na kanale YouTube Fundacji Dla Przyrody.

O żurawiach i ich noclegowiskach możecie również posłuchać we fragmencie Programu Czysta Polska, w którym występuje Bartosz Krąkowski z Polish Crane Research Group:

O żurawiach w Programie Czysta Polska na Polsat News

 

Monitoring Noclegowisk Żurawi

W czasie jesiennej wędrówki skupienia żurawi mogą liczyć nawet do kilkunastu tysięcy ptaków. Żuraw wymieniony jest w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, co oznacza, że w krajach Unii Europejskiej chroni się go w Obszarach Specjalnej Ochrony Natura 2000. Według przyjętych zasad gatunek ten jest przedmiotem ochrony obszarów skupiających podczas migracji przynajmniej 1500 osobników. Polska jest kluczowym obszarem dla tego gatunku w okresie wędrówek. Szacuje się, że w tym czasie zatrzymuje się u nas przynajmniej 100 tys. ptaków (czyli ok. 20–25% populacji europejskiej). 

W ramach monitoringu obserwatorzy policzyli żurawie na wszystkich ważniejszych miejscach noclegowych żurawi w naszym kraju – czyli tam, gdzie regularnie zatrzymują się zgrupowania liczące powyżej 100 osobników. Dane z liczeń będą dopiero spływać do koordynatora i potem do bazy danych Monitoringu Ptaków Polski, więc kompletne wyniki będą znane zimą. Rok temu obserwatorzy naliczyli łącznie 169 tysięcy tych wspaniałych ptaków.

Liczenie to nie tylko program monitoringowy i suche liczby w tabelach bazy danych. Obserwacje zlatujących się o zachodzie słońca żurawi to również prawdziwy spektakl przyrodniczy. Noclegowiska zwykle znajdują się w miejscach pięknych krajobrazowo. OTOP-owy zespół monitoringowy kontroluje stanowisko na wiślanych wyspach w rezerwacie „Kępa Antonińska” koło Płocka – namiastkę klimatu tego miejsca możecie zobaczyć na załączonych obrazkach (w galerii, pod koniec artykułu). W tym roku nocowało tam od 300 do co najmniej 1400 żurawi.

 

Żurawie zmierzające w kierunku noclegowiska. Wisła, rez. Kępa Antonińska. Nagranie: Łukasz Wardecki

 

Zimowanie

Coraz częściej żurawie zimują w Polsce – zarówno osobniki, które wylęgły się u nas, jak i te z Litwy, Łotwy, Estonii, Skandynawii. Wskutek ocieplenia klimatu, a co za tym idzie – łagodniejszych zim, żurawie są w stanie znaleźć pokarm bliżej miejsca, w którym odbywają się lęgi. Krótszy dystans między zimowiskiem a obszarem lęgowym to szybszy powrót na wiosnę i szybsze zajęcie terytorium oraz minimalizowanie zagrożeń związanych z migracją.

O zimujących żurawiach w Programie Czysta Polska, wraz z prowadzącą Dominiką Tarczyńską rozmawiał Łukasz Wardecki – Koordynator Monitoringu Ptaków w OTOP. Obejrzyjcie:

 

Skalę zimowania żurawia w Polsce możemy śledzić poprzez bazę ornitho.pl , dzięki danym wprowadzonym przez obserwatorów. Zima 2020/21, pod kątem zimowania żurawi, wyglądała następująco:

Stan populacji żurawia w Polsce

Jak wcześniej wspomnieliśmy, Polska populacja żurawia jest obecnie jedną z najliczniejszych w Europie. Znaczna jej część skupiona jest w granicach obszarów sieci Natura 2000. Wzrost populacji lęgowej jest prawdopodobnie efektem takich czynników, jak podwyższona przeżywalność ptaków młodych i dorosłych wskutek skrócenia dystansu wędrówki na zimowiska (lub wręcz zimowaniem na terenie kraju) oraz wzrost dostępności obfitej bazy pokarmowej w okresie wędrówek jesiennych (żurawie chętnie pożywiają się w uprawach kukurydzy lub pozostałościach po nich.).

Jednak w ostatnich latach pogarszają się warunki siedliskowe dla żurawi. Wydłużające się okresy suszy doprowadziły do zaniku wielu zbiorników i ich przyspieszonego zarastania, a to skutkuje również zwiększeniem strat w lęgach z powodu drapieżnictwa. Dodatkowo żurawiom nie sprzyja osuszanie terenów podmokłych. W tej sytuacji coraz więcej żurawi w Polsce północno-wschodniej zasiedla zalewiska bobrowe. 

Żuraw jest gatunkiem parasolowym – chroniąc jego siedliska – jedne z najbardziej zagrożonych – chronione są również inne organizmy.

 

Inne gatunki żurawi spotykane w Europie

Mówiąc o żurawiach w Polsce zazwyczaj domyślnie zakładamy, że mowa jest o żurawiu zwyczajnym, dawniej zwanym też popielatym. Ale można w naszym kraju spotkać również drugi gatunek żurawia, choć niewielu obserwatorów miało to szczęście, gdyż jego pojawy zdarzają się wyjątkowo. Tym gatunkiem jest żuraw stepowy. Areał lęgowy tego gatunku obejmuje głównie Azję Środkową, ale niewielka populacja tych ptaków gniazduje również w południowo-wschodniej Europie (w Ukrainie i Rosji). W literaturze ornitologicznej jest kilka wzmianek o dawniejszych pojawach tego gatunku w obecnych granicach Polski, ale obecnie za pewne uznaje się tylko jedno historyczne stwierdzenie, z początku XX wieku spod Otwocka. Zupełnie niespodziewanie zaobserwowano żurawia stepowego latem 2016 roku w rejonie Stawów Milickich na Dolnym Śląsku. Niestety szansa na kolejne pojawy tego pięknego ptaka w Polsce jest coraz mniejsza, gdyż jego europejska populacja jest silnie zagrożona wyginięciem. Według opublikowanej kilkanaście dni temu najnowszej Czerwonej Listy Ptaków Europy na naszym kontynencie pozostało zaledwie około 10 tysięcy żurawi stepowych. Zdjęcie gatunku trafiło zresztą na okładkę tej publikacji, stając się niejako symbolem zagrożonych ptaków w tej części świata.

 

W Europie można (albo można było) spotkać jeszcze dwa gatunki żurawi. Prawdopodobnie czas przeszły musi być użyty w stosunku do żurawia białego. Ten gniazdujący na Syberii gatunek tworzył dwie populacje. Osobniki z populacji zachodniej zalatywały do europejskiej części Rosji. Niestety, zachodni szlak wędrówkowy od kilkunastu lat przemierza ostatni żuraw biały. Omid, bo takie imię nadali samotnemu żurawiowi ornitolodzy, najczęściej widywany jest na zimowisku w Iranie, a czasem również w miejscu odpoczynku na trasie migracji (ostatnio w Azerbejdżanie, a dawniej również w delcie Wołgi, czyli w granicach Europy).

 

W przeciwieństwie do opisanych wyżej, całkiem dobrze ma się inny gatunek żurawia, którego przy wielkim szczęściu można zaobserwować w Europie. To żuraw kanadyjski, szeroko rozpowszechniony na kontynencie Ameryki Północnej. W trakcie wędrówek zdarza się, że zabłąkane osobniki odłączają się od swych stad i myląc szlak lecą przez Atlantyk do Europy. W historii było około 10 takich przypadków. Ostatnio obserwowano żurawia kanadyjskiego niespełna miesiąc temu w Finlandii; był to zapewne ten sam osobnik, którego od jesieni 2020 widywano w Danii, Szwecji i Norwegii. Kto wie, może w trakcie swych wędrówek po Europie zagubiony przybysz z Ameryki trafi również do Polski? Nagranie żurawia kanadyjskiego z Finlandii, możecie obejrzeć TUTAJ.

Posty z #PtasiTydzieńOTOP | Żurawie:

Dzień 1 – o żurawiu

Dzień 2 – noclegowiska i pierzenie

Dzień 3 – lęg żurawia w rezerwacie Beka

Dzień 4 – żurawie a droga wodna E40

Dzień 5 – metody badania wędrówek – obrączkowanie i nadajniki

Dzień 6 – zimujące żurawie

Dzień 7 – Ptasie Radio OTOP, odcinek 2 – o fotografii i żurawiach

Dzień 8 – „bonusowy” – inne gatunki żurawi w Europie

Okoliczności przyrody podczas Monitoringu Noclegowisk Żurawi na OTOP-owej powierzchni w nadwiślańskim rez. przyrody Kępa Antonińska. Fot. Bartosz Smyk i Łukasz Wardecki:

Tekst: Fatima Hayatli, Bartosz Smyk

Redakcja: Monika Klimowicz-Kominowska

Opublikowano: 19.10.2021

Aktualizacja: 4.11.2021

Źródła:

Biuletyn Monitoringu Przyrody nr 22/2021, GIOŚ 2021

Czerwona Lista Ptaków Polski, OTOP 2020

Lubelskie żurawie

Metodyka Monitoringu Noclegowisk Żurawi

Odcinek 30 Programu Czysta Polska (do obejrzenia w całości)

Zimowanie żurawi w Polsce – dr J. Nowakowski dla serwisu Nauka w Polsce