Łabędź krzykliwy w Polsce

Na liście awifauny Polski znajdują się trzy gatunki łabędzi, w tym dwa lęgowe. Do niedawna przeciętny obserwator ptaków w naszym kraju słysząc hasło „łabędź” pomyślałby zapewne o powszechnie znanym i obecnie pospolitym łabędziu niemym (Cygnus olor). Ale być może już niedługo takie podejście będzie wymagało zmiany. Powodem jest spektakularny wzrost liczebności drugiego gatunku gniazdującego w Polsce, czyli łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus).

Łabędź krzykliwy

Ma obecnie największy zasięg spośród 7 gatunków łabędzi występujących współcześnie na Ziemi. Jest to gatunek euroazjatycki występujący najliczniej w strefie borealnej (czyli na północy Europy i Azji) i znacznie mniej licznie w umiarkowanej. Najdalej na południe wysunięte lęgowiska znajdują się w części azjatyckiej zasięgu przy Morzu Kaspijskim, w Kazachstanie, Mongolii i północnej części Chin.

Historia populacji lęgowej w Polsce

Jeszcze do początku lat 70-tych XX wieku, łabędź krzykliwy spotykany był w Polsce wyłącznie podczas przelotów i zimowania – regularnie i dość licznie na wybrzeżu, a w głębi kraju dość rzadko i pojedynczo lub w niewielkich grupach. Zaledwie kilka razy widziany był późną wiosną (maj-czerwiec). W żadnym z tych przypadków nie podejrzewano nawet lęgów.

W 1973 roku niespodziewanie stwierdzono gniazdowanie jednej pary na Bagnach Biebrzańskich. Pierwszy lęg łabędzia krzykliwego w Polsce nie od razu pociągnął za sobą wytworzenie trwałej populacji lęgowej. Regularne lęgi zaczęto notować na początku kolejnej dekady. Zupełnym zaskoczeniem była lokalizacja pierwszych stałych lęgowisk tego gatunku w Polsce. Były to starorzecza Odry na Dolnym Śląsku, na odcinku doliny między Ścinawą a Głogowem.

W tym samym czasie odnotowano pierwsze próby lęgów na pobliskich stawach rybnych w Dolinie Baryczy, gdzie od lat 90-tych gatunek gniazdował regularnie. W dwóch ostatnich dekadach XX wieku szereg nowych stanowisk lęgowych łabędzia krzykliwego wykryto na Podlasiu i Pomorzu, a pod koniec lat 90-tych pojedyncze stanowiska odnotowano również na Warmii i pod Częstochową. Na przełomie tysiącleci polską populację lęgową oceniano na 15-18 par, z których większość gniazdowała na Dolnym Śląsku.

Monitoring Łabędzia Krzykliwego

W XXI wieku gatunek stopniowo rozszerzał areał lęgowy, zasiedlając kolejne regiony Polski. Stale rosła również liczebność gatunku: w 2003 roku gniazdowało 20-25 par, zaś w 2007 – już ponad 50 par.  Wtedy właśnie rozpoczął się Monitoring Łabędzia Krzykliwego, będący jednym z programów Monitoringu Ptaków Polski (MPP), który koordynuje Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Gdańsku.

Coroczny monitoring prowadzony w całym kraju umożliwił śledzenie zmian liczebności, zajmowanych siedlisk oraz wyników lęgów, w tym liczby młodych w poszczególnych rodzinach. Już po pięciu latach od rozpoczęcia tego programu jego liczebność gatunku była ponad dwukrotnie wyższa, a obecnie liczy co najmniej 290 par! Obecnie łabędź krzykliwy gniazduje niemal we wszystkich regionach Polski, w tym najliczniej w północnej części. W środkowej części kraju i na południowym wschodzie nadal jest rzadki. Z powodu braku siedlisk omija jedynie obszary górskie.

Łabędź krzykliwy został wpisany na Czerwoną listę ptaków Polski (2020) jako gatunek bliski zagrożenia (NT).

Sukces łabędzia krzykliwego

Nie jest do końca jasne co spowodowało tak silną ekspansję łabędzia krzykliwego w Polsce. W pierwszej połowie XX wieku gatunek był skrajnie nieliczny w nawet w krajach położonych dalej na północ, np. w Szwecji i Finlandii łącznie gniazdowało nie więcej niż kilkadziesiąt par. Był to efekt masowych polowań na ptaki dorosłe oraz wybierania lęgów do celów konsumpcyjnych. Sytuacja zmieniała się stopniowo wraz ochroną gatunku począwszy od lat 30-tych, jednak wyraźna poprawa kondycji jego populacji nastąpiła od drugiej połowy lat 50-tych. Wraz ze wzrostem liczebności, łabędź krzykliwy zaczął się rozprzestrzeniać na południe, docierając do krajów Europy Środkowej. W ostatnich latach wykryto jego pierwsze lęgi nawet we Francji, na Słowacji i Ukrainie.

Siedliska

Łabędzie krzykliwe najchętniej gniazdują na płytkich zbiornikach z bogatą roślinnością wyburzoną i podwodną. W polskich warunkach najczęściej są to stawy hodowlane, jeziora, starorzecza, torfianki czy okresowe rozlewiska. Należy podkreślić, że łabędzie krzykliwe i ich siedliska wymagają szczególnej ochrony, gdyż gatunek ten wymieniony jest w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, co oznacza, że należy do ptaków o najwyższym priorytecie ochronnym w Unii Europejskiej. W ostatnich latach łabędzie krzykliwe coraz częściej przystępują do lęgów na zalewiskach bobrowych, co w szczególności dotyczy północnej części kraju. Jest to kolejny dowód na to, jak pożyteczna jest działalność bobrów oraz jak ważna jest ochrona miejsc ich występowania. Budując tamy i tworząc rozlewiska, ssaki te nie tylko wspomagają retencję wody, ale też tworzą siedliska dla innych cennych gatunków. Zalewiska bobrowe i inne tereny mokradłowe, są  bardzo trudne do penetracji, dlatego jest prawdopodobne, ze oceny liczebności łabędzia krzykliwego w Polsce są zaniżone.

Wędrówki i zimowanie

Od końca XX wieku wzrosła również liczba łabędzi krzykliwych, obserwowanych w naszym kraju podczas wędrówek i zimowania. Z migracji brakuje danych ogólnopolskich. Obserwacje w poszczególnych regionach wskazują, że o ile w strefie przymorskiej liczebność prawdopodobnie jest stabilna, to zdecydowanie wzrosła liczba ptaków wędrujących przez śródlądzie Polski. Przed latami 70-tymi do rzadkich należały obserwacje stad liczących kilkadziesiąt ptaków. Obecnie w wielu miejscach Polski obserwowane są koncentracje kilkuset łabędzi krzykliwych. Rekordowe liczebności stwierdzano na Pomorzu oraz w Parku Narodowym Ujście Warty, gdzie jednocześnie przebywa do 2 tysięcy łabędzi krzykliwych! Duże koncentracje obserwowano również w Dolinie Noteci czy na Stawach Milickich.

Wyraźny wzrost liczebności łabędzi krzykliwych odnotowano w okresie zimowym. Wpływ na taką sytuację ma nie tylko rozwój populacji gatunku, ale też zmiany klimatyczne. Zimy w Polsce są obecnie znacznie łagodniejsze niż jeszcze 20-30 lat temu, przez co znacznie więcej łabędzi decyduje się nie lecieć dalej na południe czy zachód. Od stycznia 2011 wszystkie większe akweny wodne w Polsce objęte są Monitoringiem Zimujących Ptaków Wodnych. Dane monitoringu potwierdzają, że liczba łabędzi krzykliwych zimujących w Polsce rośnie, choć liczebności w poszczególnych latach podlegają znacznym wahaniom (uzależnionym od stopnia zlodzenia wód). W pierwszym roku monitoringu stwierdzono ok. 2,6 tys. osobników, w 2017 policzono już  ponad 5,5 tys., zaś w styczniu 2021 roku na wodach objętych liczeniami przebywało prawie 9,5 tysiąca łabędzi krzykliwych. Wyniki te mogą być zaniżone, gdyż liczeniami objęto tylko część miejsc występowania gatunku.

Podsumowanie

Łabędzia krzykliwego wciąż trudniej zobaczyć niż jego niemego krewniaka – również dlatego, że pospolitszy z obu gatunków jest też znacznie mniej płochliwy i nie unika ludzi. Ale w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat widok smukłoszyich łabędzi o żółtych dziobach oraz ich donośny głos stał się całkiem zwyczajnym widokiem, zwłaszcza na północy i zachodzie kraju.

W przypadku wykrycia stanowisk lęgowych łabędzi krzykliwych prosimy o kontakt z koordynatorami liczeń Monitoringu Łabędzia Krzykliwego:

Maria Wieloch (mwieloch@miiz.waw.pl) 

Arkadiusza Sikora (sikor@miiz.waw.pl).

 

Tak dokładne dane o liczebności populacji lęgowej i zimującej łabędzia krzykliwego w Polsce były możliwe do uzyskania dzięki objęciu gatunku liczeniami w ramach programów monitoringowych. Już wkrótce w ramach „Ptasiego Tygodnia z OTOP: Monitoring Ptaków Polski” przedstawimy więcej informacji o całym systemie monitoringu, będącym najważniejszym obecnie źródłem wiedzy o populacjach ptaków występujących w naszym kraju.

 

Tekst: Bartosz Smyk

Konsultacja: Arkadiusz Sikora

Redakcja: Fatima Hayatli

Opublikowano: 05.12.2021

 

Źródła:

Brazil M. 2003. The Whooper Swan. T.& A.D. Poyser; Oxford

Sikora A., Wieloch M., Chylarecki P. 2012. Stan populacji lęgowej łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Polsce. Ornis Polonica 53: 69–85 [PDF]

Sikora A. Wieloch M., Rohde Z. 2021. Monitoring Łabędzia Krzykliwego. Raport za rok 2021 dla GIOŚ.

Stawarczyk T., Cofta T., Kajzer Z., Lontkowski J., Sikora A. 2017. Rzadkie ptaki Polski. Studio B&W Wojciech Janecki, Sosnowiec.

Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.

Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L. 2020. Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki [PDF]

Dane archiwalne Monitoringu Ptaków Polski – dostępne w kolejnych numerach Biuletynu Monitoringu Przyrody na stronie internetowej MPP

Aktualne dane z Monitoringu Łabędzia Krzykliwego TUTAJ

Aktualne dane z Monitoringu Zimujących Ptaków Wodnych TUTAJ

oraz: Sikora, Ł. Ławicki, P. Wylegała, M. Ziółkowski, P. Czechowski – dane niepubl.