Manifest Leśny: lasy dla ludzi, przyrody i klimatu

Polska stoi w obliczu narastającego kryzysu klimatyczno-ekologicznego. Nasza reakcja na to wyzwanie będzie miała ogromne znaczenie dla przyszłości planety. Dlatego właśnie powstał Manifest Leśny, inicjatywa wielu organizacji i ruchów społecznych, które wspólnie dążą do ochrony polskich lasów. Manifest ten to wyraz troski o lasy, które są kluczowymi sprzymierzeńcami w walce z najpoważniejszymi skutkami zmian klimatycznych i utratą różnorodności biologicznej.

Dlaczego trzeba bronić polskich lasów?

Lasy odgrywają niezwykle istotną rolę w zachowaniu równowagi ekologicznej i ograniczaniu zmian klimatycznych. Jednak w Polsce prowadzona jest coraz bardziej intensywna gospodarka leśna, co ma negatywne skutki dla przyrody i klimatu. W ciągu ostatnich 30 lat ilość drewna, pozyskiwanego rocznie przez Lasy Państwowe, wzrosła prawie dwukrotnie. To ma bezpośredni wpływ na degradację lasów i pogorszenie ich stanu.

Ponad połowa obszarów leśnych, objętych programem Natura 2000, ma niezadowalający stan. Kondycja niemal jednej trzeciej siedlisk leśnych pogorszyła się. Degradacja stanu lasów sprawia, że przestają pełnić swoją funkcję w procesach ekosystemowych, w tym w pochłanianiu dwutlenku węgla i zatrzymywaniu wody, co jest kluczowe dla walki ze zmianami klimatycznymi.

Konferencja prasowa, 14.09.2023 r., Warszawa, fot. Cezary Kowalski Fotografia

Postulaty Manifestu Leśnego

1. Minimum 20% lasów trzeba wyłączyć z użytkowania gospodarczego, by oddać je ludziom i przyrodzie. Pomimo opinii, że należy ograniczyć wycinki leśne, Lasy Państwowe intensyfikują eksploatację leśną, co negatywnie wpływa na stan lasów, w tym tych chronionych w ramach Natura 2000.  Ilość pozyskiwanego drewna znacząco wzrosła w ciągu 30 lat, co obniża zdolność lasów do pochłaniania CO₂ i powstrzymywania zmian klimatu. Jedynie 3% lasów jest trwale wyłączonych z gospodarki leśnej. Istnieje pilna potrzeba ochraniania cennych przyrodniczo lasów. Apelujemy o wyłączenie 20% lasów z użytkowania gospodarczego. To konieczne, aby chronić najcenniejsze przyrodę i różnorodność biologiczną.

2. Społeczeństwo powinno mieć realny wpływ na decyzje o lasach. Lasy Państwowe planują, wykonują i oceniają swoją działalność, co jest sprzecznością. Chcą zarabiać na sprzedaży drewna, ale też decydują o ochronie przyrody i społecznych aspektach lasu. Kluczowym dokumentem planistycznym jest 10-letni plan urządzenia lasu (PUL). Lasy Państwowe mają niemal całkowitą kontrolę nad jego treścią, odrzucając często wnioski społeczeństwa i samorządów.
Potrzebna jest kontrola społeczna i instytucjonalna nad gospodarką leśną, aby Polacy i Polki mogli współdecydować o lasach i zapobiec bezprawnym i szkodliwym wycinkom. PUL-e powinny być tworzone przez niezależną instytucję, a konsultacje społeczne powinny być transparentne i nadzorowane. Ocena PUL-i nie może być w rękach Lasów Państwowych. Planowanie i zarządzanie lasami nie może być jedynie domeną Lasów Państwowych. Konsultacje społeczne powinny być bardziej transparentne, a społeczeństwo powinno mieć realny wpływ na plany urządzenia lasu.

3. Dość marnowania pieniędzy z eksploatacji lasów – więcej środków na ochronę przyrody! Lasy Państwowe mają zbyt duże wydatki administracyjne w porównaniu z innymi europejskimi lasami. Z kolei przekazywane do budżetu państwa wpływy są znacznie niższe od średniej europejskiej. Należy wprowadzić przepis, który zobowiąże Lasy Państwowe do przekazywania części przychodów z drewna na utrzymanie parków narodowych i innych obszarów chronionych.

4. Koniec z wydatkami Lasów Państwowych na cele niezwiązane z podstawową działalnością. Lasy Państwowe wydają nasze pieniądze na projekty niezwiązane z gospodarką leśną, co budzi podejrzenia nadużyć. To, kto dostaje fundusze, zależy wyłącznie od decyzji, często jednoosobowej, pracowników LP wyższego szczebla.
Wydatki na drogi, edukację, kulturę i naukę powinny być finansowane z budżetów samorządów lub centralnego, a nie z funduszy organizacji dążących do własnych korzyści. Nadleśnictwa i dyrekcje regionalne nie powinny decydować arbitralnie o wydawaniu pieniędzy na cele społeczne, które często mają podtekst polityczny.
Fundusz Leśny musi działać z nowymi zasadami, skupiając się na pokrywaniu niektórych strat nadleśnictw, zwłaszcza związanych z cyklem rozwoju lasów i skutkami klęsk żywiołowych. Jednostki trwale deficytowe, szczególnie w górach, nie powinny otrzymywać wsparcia z Funduszu Leśnego, a te obszary powinny być objęte ochroną prawną ze względu na ich wartość przyrodniczą.

5. Konieczna jest sprawiedliwa społecznie transformacja obszarów cennych przyrodniczo. W Polsce brakuje prawnych rozwiązań rekompensujących lokalnym społecznościom koszty związane z ochroną dziedzictwa przyrodniczego. Mieszkańcy gmin, gdzie istnieją lub planowane są parki narodowe, powinni mieć ułatwiony dostęp do drewna spoza obszarów chronionych oraz prawo zbioru runa leśnego na części obszarów chronionych. Warto dawać im wsparcie na zapobieganie szkodom ze strony dziko żyjących zwierząt i przejściu na odnawialne źródła energii.
Samorządy gmin parkowych potrzebują dostępu do subwencji ekologicznych i preferencyjnych środków z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Stawki podatku leśnego od obszarów chronionych powinny być podniesione, a gminy powinny otrzymać wsparcie w opracowywaniu planów rozwoju z uwzględnieniem rozszerzania parków narodowych.
Parki narodowe muszą być finansowo stabilne i współpracować z lokalnymi społecznościami, stanowiąc szansę na zrównoważony rozwój regionów.

6. Godna praca w lesie dla wszystkich, w tym dla pracowników firm leśnych i parków narodowych. W Polsce około 30 tysięcy pracowników fizycznych zajmuje się wycinką i sadzeniem lasów. W 2021 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto dla 72% z nich wyniosło jedynie 2,8 tysiąca złotych, podczas gdy średnie wynagrodzenie w prywatnym sektorze usług leśnych wynosiło 3,9 tysiąca złotych. Niskie płace drwali wynikają z dominującej pozycji Lasów Państwowych. Niskie stawki często prowadzą do oszczędzania na bezpieczeństwie pracy, w wyniku czego doszło do 127 śmiertelnych wypadków przy pozyskiwaniu drewna w ciągu ostatnich pięciu lat.
W porównaniu do pracowników Lasów Państwowych, którzy zarabiają średnio 10,4 tysiąca złotych brutto, czyli 165% średniej płacy w gospodarce narodowej, pracownicy parków narodowych o podobnych kwalifikacjach otrzymują o połowę mniej.
Nierówności te wymagają pilnej korekty. Niezbędne jest ustanowienie minimalnych stawek, zapewniających godziwe wynagrodzenia i przestrzeganie zasad bezpieczeństwa pracy oraz ochrony przyrody w działalności leśnej. Płace w parkach narodowych powinny być podwyższane, dążąc do zrównania ich z wynagrodzeniami w Lasach Państwowych na porównywalnych stanowiskach. Praca na rzecz ochrony narodowego dziedzictwa musi być właściwie wynagradzana.

7. Wykorzystujmy drewno racjonalnie, nie palmy nim w elektrowniach. Co roku w Polsce elektrownie spalają 5 mln m³ drewna, co odpowiada 165 tysiącom ciężarówek. Drewno uznawane jest za źródło energii odnawialnej, co przynosi zakładom energetycznym dopłaty. Jednak spalanie go jest wysoce emisyjne, przewyższając w niektórych przypadkach węgiel i gaz, a także negatywnie wpływa na jakość powietrza i zasoby lasów.
Konkurencja między przemysłem drzewnym a energetycznym o drewno jest niekorzystna. Aby ograniczyć negatywne skutki bioenergetyki dla klimatu, zdrowia publicznego, przyrody i gospodarki, trzeba zaniechać spalania drewna w energetyce: wykluczyć biomasę drzewną z listy źródeł energii odnawialnej, co oznacza brak „nagród” finansowych za spalanie drewna. Odnawialnym źródłem energii powinna być jedynie wtórna biomasa drzewna, tj. produkty uboczne przemysłu drzewnego i drewno pokonsumpcyjne, pod warunkiem, że nie nadaje się już do produkcji trwałych przedmiotów. Spalanie drewna w elektrowniach i elektrociepłowniach szkodzi środowisku i klimatowi.

8. Gospodarka leśna powinna uwzględniać wymogi ścisłej ochrony gatunkowej. Ochrona przyrody w polskich lasach jest iluzoryczna. Praktyką stało się na przykład usuwanie drzew bez rzetelnego rozpoznania przyrodniczego, a wycinki są powszechnie prowadzone w okresie lęgowym ptaków. Stoi to w rażącej sprzeczności z przepisami prawa krajowego i europejskiego, w tym z zakazem niszczenia lęgów, siedlisk i gniazd oraz niepokojenia zwierząt w porze rozrodu i wychowu młodych. Właśnie z tego powodu wiosną i latem nie wycina się drzew pod budowę dróg ekspresowych i autostrad. W lasach zakazy te są jednak lekceważone. Pora zrównać obowiązki Lasów Państwowych z innymi podmiotami gospodarczymi, które korzystają ze środowiska.
Należy wprowadzić wymóg rzetelnej inwentaryzacji przyrodniczej na powierzchniach objętych pracami leśnymi. W przypadku stwierdzenia kolizji z wymogami ochrony konieczne jest przestrzeganie przepisów o uzyskaniu decyzji derogacyjnej, która zezwala na odstąpienie od zasad ścisłej ochrony gatunkowej pod warunkiem braku negatywnego wpływu wycinek na stan ochrony cennych gatunków leśnych.

9. Społeczeństwo musi mieć możliwość sprawdzenia legalności gospodarki leśnej w sądzie. Bronienie przyrody polskich lasów przed sądem jest niemożliwe, nawet jeśli plan urządzenia lasu nie spełnia wymogów ochrony przyrody. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) z marca 2023 roku stwierdził, że Polska narusza Konwencję z Aarhus, która gwarantuje społeczeństwu prawo do udziału w decyzjach dotyczących środowiska.
Polskie władze ignorują ten wyrok, argumentując, że kontrola prawna legalności planów urządzania lasów sparaliżuje gospodarkę leśną. Polska musi szybko dostosować swoje prawo do decyzji TSUE. Dostęp do kontroli PUL-i w sądach administracyjnych musi być też zapewniony nie tylko dla organizacji przyrodniczych, ale także dla obywateli i obywatelek posiadających interes prawny.

10. Pełny dostęp do informacji o lasach i ochronie przyrody dla społeczeństwa i organizacji przyrodniczych. Lasy Państwowe systematycznie ograniczają dostęp do kluczowych informacji o swojej działalności, co poskutkowało przegranymi Lasów w ponad 60 sprawach sądowych. Informacje te, dotyczące m.in. prac gospodarczych, ochrony przyrody, sprzedaży drewna, uwzględniania społeczeństwa i finansów nadleśnictw, powinny być łatwo dostępne i zrozumiałe dla wszystkich oraz publikowane na stronach internetowych. 

Manifest Leśny to wyraz determinacji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, które troszczy się o przyszłość naszych lasów, przyrody i klimatu. To apel o zmianę naszego stosunku do przyrody i podejmowanie działań na rzecz zrównoważonej gospodarki leśnej. Dla dobra naszej planety i przyszłych pokoleń, warto wziąć te postulaty pod uwagę i podjąć konkretne działania na rzecz ochrony polskich lasów.

Manifest Leśny współtworzyło wiele organizacji i oddolnych ruchów leśnych. Ankietę na temat społecznych postulatów leśnych w maju 2023 wypełniło ponad 160 osób z kilkudziesięciu organizacji i inicjatyw. Organizacje, które w lipcu 2023 wspólnie dopracowywały postulaty to: Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze, Fundacja Greenmind, Greenpeace, Inicjatywa Dzikie Karpaty, Lasy i Obywatele, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Stowarzyszenie Ekologiczne EKO-UNIA oraz Stowarzyszenie MODrzew.

Kontakt:
Monika Klimowicz-Kominowska, rzeczniczka prasowa OTOP,
e-mail: monika.klimowicz@otop.org.pl
tel. 500 239 648

Źródła:

• Badania opinii publicznej przeprowadzone przez IPSOS Polska na zamówienie Stowarzyszenia Pracownia na rzecz Wszystkich Istot.
• Główny Urząd Statystyczny » Obszary tematyczne » Roczniki statystyczne » Roczniki Statystyczne » Rocznik Demograficzny 2022 (TU).
• Europejska Agencja Środowiska, Conservation status and trends of habitats and species (TU).
• Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami, Krajowy Raport Inwentaryzacyjny 2023 Inwentaryzacja emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych w Polsce dla lat 1988–2021. Raport syntetyczny, Warszawa 2023.
• J. Kubica, Raport o stanie lasów w Polsce 2020, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe 2020.
• Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny leśnictwa, Warszawa 2022.
• Mapa wypadków podczas pracy w lesie, kradzieży i pożarów sprzętu leśnego od 2018 r. do teraz. (TU).
• Sprawozdanie finansowe Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe za rok 2022.
• Obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 17 lutego 2023 r. w sprawie przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w 2022 r. i w drugim półroczu 2022 r.
• Główny Urząd Statystyczny, Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2020–2021, Warszawa 2022.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych.
• Ministerstwo Klimatu i Środowiska, Sprawozdanie okresowe za lata 2019–2020 dotyczące postępu w promowaniu i wykorzystaniu energii ze źródeł odnawialnych w Polsce, Warszawa 2022.
• A. Camia et al., The use of woody biomass for energy production in the EU, EUR 30548 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2020.
• Wspólne stanowisko Stowarzyszenia Producentów Płyt Drewnopodobnych w Polsce i Polskiej Izby Gospodarczej Przemysłu Drzewnego. (TU).
• Wyrok TSUE z dnia 2 marca 2023 r. (TU).