Wodniczka i rokitniczka na pierwszy rzut oka mogą wydać się nieodróżnialne, ale przyglądając się im uważniej (przez lornetkę!) i znając cechy rozpoznawcze nietrudno znaleźć różnice gwarantujące prawidłowe oznaczenie gatunku. Istotnym elementem rozpoznawania są różnice w śpiewie, a dotatkową wskazówką może być charakter siedliska. Poniżej zestawione są cechy różniące wodniczkę i rokitniczkę. Nie każdą z cech da się zauważyć od razu. Część z nich jest dobrze widoczna tylko w świeżym upierzeniu, a niektóre (np. wymiar skrzydła) podane są, wyłącznie dla orientacji, gdyż podczas obserwacji w terenie nie można ich dokładnie ocenić. Mogą być jednak przydatne przy oględzinach schwytanego (wyłącznie do obrączkowania) lub martwego ptaka.
Wodniczka
Sylwetka. Niezauważalnie mniejsza (długość skrzydła 57-68 mm); nieco smuklejsza; głowa wydaje się mniejsza i bardziej zaokrąglona; szyja często zauważalnie dłuższa; siadając częściej przyjmuje postawę bardziej wyprostowaną – wyżej uniesioną na nogach i z wyżej trzymaną głową. Czasem mocno wyciąga szyję przybierając wręcz groteskowy wygląd (rokitniczka tak się nie zachowuje).
Podstawowy ton ubarwienia wierzchu ciała. Żółtobeżowy, złoty, u młodych nieco bardziej intensywny, głębszy, ku brązowobeżowemu. U ptaków dorosłych, zwłaszcza wiosną i latem, gdy pióra są już spłowiałe i zniszczone, ton ubarwienia szarzeje, ubywa ciepłych, złotawych odcieni.
Głowa. Pośrodku ciemienia zwykle szeroki (jak brew) kontrastowy, słomkowożółty (czasem może wyglądać jak biały) pasek, sąsiadujący z leżącymi po bokach czarnymi paskami rozszerzającymi się za okiem. Środkowy pasek ciemieniowy jest dobrze widoczny, gdy patrzymy na głowę ptaka od przodu lub od tyłu, przy widoku z profilu może być bardzo trudny do zauważenia. Brew jasnobeżowożółta, czasem z rudawym nalotem, zwłaszcza za okiem szeroka; tuż przy dziobie środkowy pasek ciemieniowy i brwi mogą mieć wyraźny rdzawy nalot; przed okiem ciemna plamka, ale kantarek zwykle jasny, przyszarzony, rzadko z wyraźniejszą ciemną kreską (u dorosłych jesienią); pasek za okiem czarny, szeroki, zagięty w dół wzdłuż tylnego skraju pokryw usznych.
Dziób. Wyraźnie jaśniejszy, żółtawy do bladoróżowego (ciemnorogowa jest tylko górna część górnej szczęki); wnętrze paszczy lotnego ptaka żółte.
Grzbiet. Ubarwiony bardzo kontrastowo, w czarne i jasne żołtawobeżowe pasy; u osobników dorosłych, o wyblakłym i wytartym upierzeniu (późną wiosną i latem) koloryt może zmieniać się na czarniawy z szaro-białym wąskim paskowaniem, ale przynajmniej dwa kontrastowo jasne (białe) pasy pozostają zawsze widoczne.
Kuper i pokrywy nadogonowe. Zawsze wyraźnie kreskowane, im bliżej ogona, tym podłużne kreski stają się bardziej intensywne.
Skrzydło. Nieco jaśniejsze i bardziej rdzawe, rysunek na lotkach 3. rzędu bardzo wyraźny.
Ogon. Nieznacznie stopniowany (różnica między najkrótszą a najdłuższą sterówką 8-12 mm); sterówki są nieco węższe i bardziej zaostrzone (cecha ta jest dobrze widoczna na fotografiach, w terenie bardzo trudno ją dostrzec), więc rozłożony ogon może robić wrażenie bardziej postrzępionego.
Spód tułowia. Białawy z mniej lub bardziej intensywnym rdzawożółtym nalotem nasilającym się ku ogonowi; boczne części piersi (czasem cała pierś) i boki wyraźnie, cienko kreskowane; kreski ku tyłowi stają się dłuższe i bardziej wyraziste; u niektórych dorosłych osobników kreskowanie może być bardzo wyraźne, u młodych ptaków kreskowanie słabsze, czasem go brak.
Nogi. Jasne, różowe do żółtawocielistych.
Śpiew . Wyraźnie różniący się od śpiewu rokitniczki; bardzo prosty i mało podobny do śpiewu innych krajowych gatunków trzciniaków (rodzaj Acrocephalus); trwa zwykle od 1 do 2 sekund; rozpoczyna się suchym, bezdźwięcznym terkotaniem, po którym następuje krótka seria piszczących tonów złożona z dwóch-trzech (rzadziej do kilkunastu) sylab – 'trrtrtr-ji-ji’, 'trrt-di-di-di’, 'errr-dju-dju-dju’. Gdy samiec śpiewa w czasie lotu tokowego zwrotka może zawierać więcej sylab i trwać dłużej (do 8 sekund).
Dobre przykłady śpiewu wodniczki znajdują się na płytach Głosy ptaków Polski. Z. Pałczyński, 2001, Ptaki doliny Biebrzy. Z. Pałczyński. 1999, oraz na kasecie magnetofonowej Ptaki wodno-błotne. Z. Pałczyński, 1994.
Wodniczka w ciągu dnia od czasu do czasu odbywa lot tokowy – wzbija się szybko na wysokość 5 m lub większą i rozpoczynając śpiew zaczyna opadać z rozpostartymi szeroko skrzydłami, uniesioną głową i zadartym w górę ogonem. Zakończywszy śpiew ptak prędko kryje się wśród roślinności. W czasie najwyższej aktywności (po zachodzie słońca) wodniczki śpiewają siedząc i raczej nie wykonują lotów tokowych. Bardzo podobny lot wykonuje także rokitniczka, ale czyni to zwykle nad krzakami lub wyższymi zaroślami, a nie nad otwartą przestrzenią łąki.
Rokitniczka
Sylwetka. Niezauważalnie większa (długość skrzydła 59-72 mm); głowa wydaje się większa a szyja grubsza; siadając rzadziej unosi się wysoko na nogach, najczęściej tułów ustawia dość poziomo, głowę unosi rzadko, zwykle trzyma ją „wciągniętą w ramiona”, więc szyja jest krótka lub nawet wcale jej nie widać.
Podstawowy ton ubarwienia wierzchu ciała. Oliwkowobeżowy lub cynamonowobeżowy, u młodych bardziej intensywny i cieplejszy. U ptaków dorosłych, zwłaszcza późną wiosną i latem, gdy pióra są już spłowiałe i zniszczone, ton ubarwienia szarzeje – ubywa ciepłych, żółtawobeżowych odcieni, czasem ptak wygląda z wierzchu niemal jednolicie ciemno (brunatno), a jasne elementy stają się niemal białe.
Głowa. Pośrodku bardzo ciemnobrązowego lub czarniawego wierzchu głowy niewyraźny, beżowy pasek, gęsto i nierówno kreskowany, czasem (zwłaszcza u młodych ptaków) szeroki i wyraźniejszy, ale nigdy tak kontrastowy i czysty jak u wodniczki. Często cały wierzch głowy ciemny z mniej lub bardziej równo ułożonymi czterema cienkimi szeregami jasnych kresek; brew jasnożółtawobeżowa do białawej, rozszerzająca się za okiem, zwykle krótsza niż u wodniczki (sięga do tylnego skraju pokryw usznych); kantarek zawsze z ciemnym (brunatnoszarym do czarniawego) paskiem; pasek za okiem ciemnobrązowy, wąski i rozmyty na górnej części pokryw usznych, raczej nie zachodzi na tylny ich skraj; od kąta dzioba ku tyłowi biegnie krótki, szarobeżowy, nieostro zarysowany wąs, kontrastujący z szerokim, jasnym podkreśleniem oka.
Dziób. Wyraźnie ciemniejszy, ciemnorogowy, tylko nasada żuchwy jasna, żółtawa; wnętrze paszczy lotnego ptaka pomarańczowe do cynobrowopomarańczowego.
Grzbiet. Ubarwiony niekontrastowo, czasem prawie gładko szarobrązowobeżowy, najczęściej żółtawobeżowy, niewyraźnie szarobrunatno plamkowany; szeregi plamek mogą układać się najwyżej w nieostro zarysowane pasy, nigdy nie ma dwóch wyraźnie jaśniejszych pasów.
Kuper i pokrywy nadogonowe. Najczęściej zupełnie jednobarwne, rzadziej z widocznymi ściemnieniami wzdłuż stosin, wyjątkowo bywają niewyraźnie, szarobrunatno kreskowane, ale nigdy tak kontrastowo jak u wodniczki.
Skrzydło. Nieco ciemniejsze i bardziej brązowawobeżowe, rysunek na lotkach 3. rzędu mniej kontrastowy.
Ogon. Mniej zaokrąglony (różnica między najkrótszą a najdłuższą sterówką 4-8 mm); sterówki nieco szersze i niezaostrzone na końcach.
Spód tułowia. Białawy z mniej lub bardziej intensywnym beżowym nalotem, najsilniejszym na bocznych częściach piersi; na górnej piersi (często tylko na jej bokach) bardzo niewyraźne, szare lub brązowe drobne kropki (nigdy kreski) – występują tylko u młodych ptaków; bok zawsze gładki, bez rysunku.
Nogi. Zwykle ciemniejsze, szarozielonkawe do żółtoszarych.
Śpiew. Wyraźnie różniący się strukturą od śpiewu wodniczki (choć można w nim znaleźć te same dźwięki – terkot i piski); skomplikowany i urozmaicony, podobny w charakterze do śpiewu innych gatunków trzciniaków (rodzaj Acrocephalus). Często zawiera naśladownictwa głosów innych ptaków. Zwrotka trwająca średnio około 20 sekund (więc dłużej niż przedstawiony przykład) składa się z wielu różnorodnych elementów i nie ma powtarzalnego wzorca, który można by przedstawić jako charakterystyczny.
Tamaryszka
Ptakiem podobnym do wodniczki i rokitniczki jest rzadko spotykana w Polsce tamaryszka, która występuje na południu Europy – najbliżej nas na Węgrzech i Ukrainie.
Wyróżnia ją podstawowy ton upierzenia – ciemniejszy, ciepły, brązowordzawy [a nie słomkowy, żółtawy czy szarawy], dobrze widoczny zwłaszcza na wierzchu ciała i bokach. Jest ubarwiona bardziej kontrastowo od rokitniczki, lecz mniej „pasiasta” niż wodniczka. Grzbiet z rzędami rozmytych ciemnych plamek ale bez dwóch kontrastowych jaśniejszych pasów [jak to jest u wodniczki]. Rysunek na głowie może robić wrażenie niemal czarno-białego. Wierzch głowy ciemniejszy niż u rokitniczki (choć może mieć niewyraźne, jaśniejsze kreskowanie przez środek) i nigdy nie ma jasnego paska na ciemieniu [jaki ma wodniczka]. Brew szeroka (jasnobeżowa, kremowa lub biaława), ostrzej kontrastująca niż u rokitniczki, ucięta ostro przy tylnej granicy pokryw usznych [u rokitniczki węższa, nie tak kontrastowo jasna i zawsze płynnie rozmyta ku tyłowi, a u wodniczki rudawa z przodu i dłuższa, płynnie zachodząca poza pokrywy uszne]. Czarniawy pasek oczny wąski, ale ostro kontrastujący z brwią. Pokrywy uszne brązowe, ciemniejsze niż u wodniczki i rokitniczki, u dołu podkreślone cienkim, ciemnym wąsem. Gardło białe. Na górnej piersi rudawa przepaska (często niepełna, przerwana na środku), może zawierać drobne, ciemniejsze kreskowanie. Istotną dla rozpoznawania cechą jest długość skrzydła, wyraźnie krótkiego u tamaryszki – lotki 1. rzędu wystają poza końce lotek 3. rzędu na ok. 1/3 długości lotek 3. rzędu [u rokitniczki na 3/4 długości lotek 3. rzędu]. Ogon nieco dłuższy niż u rokitniczki, wyraźnie stopniowany, często zadziera go w górę. Nogi ciemne.
Głosy. Twarde, stukające 'czak-czak’; w locie długi, energiczny terkot 'trrrrrr’. Śpiew urozmaicony, w charakterze podobny do śpiewu trzcinniczka, ale prawie bez szorstkich, zgrzytliwych i terkoczących elementów, za to zawiera znamienne, fletowe 'lj-lj-lj-lj…’ albo 'dji-dji-dji-..’ przypominające podobny dźwięk ze śpiewu słowików lub lerki.
ODRÓŻNIANIE WODNICZKI I ROKITNICZKI W TERENIE – DODATKOWE WSKAZÓWKI
Przy odróżnianiu wodniczki od rokitniczki ważne jest zwrócenie uwagi na charakter środowiska w jakim się je spotyka. Mianowicie, wodniczka trzyma się miejsc mających wygląd podmokłej łąki, czasem z domieszką rzadko wyrastającej trzciny oraz z rozproszonymi na niej pojedynczymi, krzaczastymi wierzbami. Zaś rokitniczka najczęściej przebywa w terenie gęściej porośniętym krzakami (krzewiastymi wierzbami) poprzerastanymi trzciną i na skraju trzcinowisk, gdzie wodniczkę można spotkać raczej tylko w czasie wędrówek, czyli od połowy kwietnia do połowy maja i od połowy lipca do połowy października. Rokitniczka nie występuje na zupełnie pozbawionych krzewów łąkach i w rozległych „czystych” trzcinowiskach, natomiast chętnie przebywa na obrzeżach podmokłych terenów i zbiorników wodnych w miejscach porośniętych krzewami i wysoką roślinnością zielną (trzciną, trawami, turzycami). Jeśli sąsiaduje z wodniczką to trzyma się raczej ściśle krzaków i wyższych zarośli i tam śpiewa. Nie śpiewa zaś „ze środka” kępiastej łąki, skąd odzywa się wodniczka.
WYKRYWANIE WODNICZKI
Wykrywanie wodniczki nie jest trudne, ale może zabrać sporo czasu. Trzeba zwracać uwagę na wygląd siedliska, gdzie większe jest prawdopodobieństwo przebywania tego gatunku. Powinna to być podmokła łąka (wiosną zalana kilkucentymetrową warstwą stojącej wody) porośnięta wysokimi kępami turzyc bez domieszki innych roślin albo z rzadko rosnącą trzciną. Taką łąkę może porastać także kłoć wiechowata (gatunek trawy trochę podobny do trzciny).
Wodniczka w okresie lęgowym nigdy nie występuje w zwartych łanach wysokiej trzciny (jednak może się tam znaleźć podczas wędrówek). Unika także miejsc gęściej zarośniętych krzakami, chociaż pojedyncze wierzby jej nie przeszkadzają. Żeby wykryć obecność wodniczki trzeba w odpowiednim siedlisku nasłuchiwać śpiewu samca – zobaczenie ptaka jest znacznie trudniejsze niż jego usłyszenie i wymaga więcej czasu (obserwacja wzrokowa zwykle jest tylko potwierdzeniem wykrycia i rozpoznania po głosie). Prawdopodobieństwo wykrycia samicy tego gatunku jest bardzo małe, gdyż odzywa się rzadko i mało charakterystycznie oraz niemal stale ukrywa się wśród roślinności.
Ptak odzywa się co pewien czas przez cały dzień, jednak szczyt aktywności głosowej rozpoczyna się o zmierzchu, kiedy wszystkie samce śpiewają jednocześnie i czynią to niemal nieprzerwanie aż do nastania ciemności. Właśnie ta pora – od zachodu słońca do zapadnięcia nocy – jest najdogodniejsza do wykrywania i liczenia samców wodniczki. W tym czasie (po zachodzie słońca) wodniczki raczej nie wykonują lotów tokowych i śpiewają siedząc (dość często dobrze widoczne) na wystającej ponad łąkę roślinie.
Za dnia, w gorszych warunkach pogodowych (zimno, silny wiatr) wodniczka może milczeć 20-40 minut i odzywać się tylko pojedynczymi zwrotkami śpiewu albo samym, krótkim terkotem, nie pokazując się przy tym, ani nie odbywając lotów tokowych. Przy ciepłej, słonecznej pogodzie, nawet w południe, śpiewa po kilka razy co kilka-kilkanaście minut. Zwykle na wykrycie śpiewającego samca za dnia potrzeba 5-20 minut (w gorszych warunkach 30-60 minut). Samiec może śpiewać ukryty wśród turzyc (zwłaszcza przy wietrznej pogodzie), ale chętnie podczas śpiewania siada na wyższych źdźbłach, badylach wystających ponad płaszczyznę łąki lub na bocznych gałązkach i czubkach krzewów. Nieregularnie (ale czasem co kilkanaście, a nawet co kilka minut) wykonuje lot tokowy z przedłużoną wersją śpiewu.
Wodniczka w ciągu dnia od czasu do czasu odbywa lot tokowy – wzbija się szybko na wysokość 5 m lub większą i rozpoczynając śpiew zaczyna opadać z rozpostartymi szeroko skrzydłami, uniesioną głową i zadartym w górę ogonem. Zakończywszy śpiew ptak prędko kryje się wśród roślinności. W czasie najwyższej aktywności (po zachodzie słońca) wodniczki śpiewają siedząc i raczej nie wykonują lotów tokowych. Bardzo podobny lot wykonuje także rokitniczka, ale czyni to zwykle nad krzakami lub wyższymi zaroślami, a nie nad otwartą przestrzenią łąki.
Tekst: Tomasz Cofta