Monitoring Ptaków Polski | Ptasi Tydzień z OTOP

Środowisko, w którym żyjemy, wciąż się zmienia. Obecnie jest dla nas oczywiste, że współczesne zmiany – w znacznym stopniu – spowodowane zostały działalnością jednego gatunku: człowieka. Nie będzie dla nas niczym odkrywczym, jeśli dopowiemy, że zmiany te zazwyczaj są dla środowiska niekorzystne.

W dzisiejszych czasach chyba nikt nie ma wątpliwości, że wiedza o stanie środowiska oraz kierunkach i skali jego zmian jest nam absolutnie niezbędna. W Polsce instytucją odpowiedzialną za gromadzenie takich informacji jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. W tym roku upłynęło równo 30 lat od utworzenia programu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ).

Państwowy Monitoring Środowiska

Początkowo monitoring obejmował ocenę stanu elementów środowiska nieożywionego, czyli na przykład powietrza, gleb, wód czy hałasu. W roku 2000, w ramach PMŚ, ruszył program monitoringu przyrody ożywionej. Jego częścią jest Monitoring Ptaków Polski (MPP), oficjalnie rozpoczęty w 2007 roku, choć niektóre programy monitoringowe wystartowały wcześniej, z inicjatywy Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk, z udziałem OTOP-u. Od początku istnienia MPP pod egidą GIOŚ, liderami projektu są Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków oraz Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk – od kilku lat obie te jednostki wspólnie koordynują MPP jako konsorcjum. Poszczególne programy monitoringowe koordynowane są również przez inne organizacje: Komitet Ochrony Orłów, Stowarzyszenie Ochrony Sów i Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody “Salamandra”.

Programy Monitoringu Ptaków Polski

Pierwszym programem MPP był Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) i rozpoczął się w 2000 roku. Program ten jest nie tylko najstarszy, ale i największy w MPP – pod względem ilości zgromadzonych danych oraz liczby obserwatorów terenowych,  biorących w nim udział. Od ponad dwóch dekad MPPL dostarcza unikalne dane o trendach ponad setki najpospolitszych gatunków ptaków w Polsce. Dane monitoringu posłużyły również do ocen liczebności krajowych populacji wielu gatunków, których policzenie metodami bezpośrednimi jest niemożliwe. Te bezcenne informacje zostały zgromadzone dzięki tytanicznej pracy wolontariuszy, którzy prowadzą liczenia.

Jeszcze przed rozpoczęciem całego programu MPP, bo w 2001 roku, Stacja Ornitologiczna MiIZ PAN zainicjowała liczenia w ramach Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków. W jego ramach, na stałych powierzchniach o wymiarach 10 x 10 km, wyszukiwane są stanowiska lęgowe 12 gatunków – stosunkowo łatwych do wyszukania na większych powierzchniach: bociana białego, łabędzia niemego, bąka, czapli siwej, żurawia, perkoza rdzawoszyjego, zausznika, błotniaka stawowego, śmieszki, rybitwy rzecznej, rybitwy czarnej oraz gawrona.

W roku włączenia monitoringu ptaków do systemu PMŚ wystartowało kolejnych 9 programów. Stacja Ornitologiczna MiIZ PAN rozpoczęła zbieranie danych w ramach Monitoringu Ptaków Mokradeł o liczebnościach ptaków siedlisk podmokłych, a także liczenia całości populacji lęgowych czterech gatunków rzadko gniazdujących w Polsce (biegusa zmiennego, łabędzia krzykliwego, mewy czarnogłowej i podgorzałki). 

Równocześnie wystartowały cztery kolejne monitoringi, poświęcone ptakom drapieżnym, koordynowane przez Komitet Ochrony Orłów. Trzy z nich to cenzusy (czyli dokładne liczenia wszystkich par lęgowych) całych populacji (orła przedniego, orlika grubodziobego i rybołowa), zaś czwarty to wykonywany na powierzchniach próbnych Monitoring Ptaków Drapieżnych, dostarczający informacji o całym zespole ptaków z tej grupy (oraz dodatkowo bociana czarnego).

W kolejnych latach program MPP ulegał systematycznej rozbudowie. Do gatunków, których całe krajowe populacje lęgowe (lub ich większość) objęto liczeniami, doszły kolejno:

• ślepowron, 
• dubelt, 
• kraska, 
• wodniczka, 
• kormoran, 
• rybitwa czubata, 
• czapla siwa i czapla biała (objęte wspólnym monitoringiem), 
• ohar, ostrygojad, sieweczka obrożna, rybitwa białoczelna i mewa siwa (pięć wymienionych gatunków liczonych w ramach Monitoringu Ptaków Wybrzeża i Rzek), 
• puszczyk mszarny, 
• żołna,
• trzy gatunki rybitw z rodzaju Chlidonias (białoskrzydła, białowąsa i czarna, liczone w ramach Monitoringu Rybitw Bagiennych). 

Powstały kolejne programy realizowane na powierzchniach próbnych, poświęcone wybranym grupom systematycznym lub ptakom określonych siedlisk. W ich ramach monitorowane są sowy leśne i krajobrazu rolniczego – liczone w dwóch programach koordynowanych przez Stowarzyszenie Ochrony Sów; dzięcioł trójpalczasty i dzięcioł białogrzbiety – we wspólnym Monitoringu Rzadkich Dzięciołów, cztery gatunki siewkowców łąkowych (kulik wielki, rycyk, krwawodziób i czajka) – liczone w ramach Monitoringu Łąkowych Siewek, który powstał przez rozszerzenie pierwotnego Monitoringu Kulika Wielkiego. Liczone są również ptaki miast w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Miast, realizowanego we wszystkich polskich miastach liczących ponad 100 tysięcy mieszkańców, a także ptaki najwyższych partii gór. 

Oprócz danych dotyczących liczebności w przypadku niektórych gatunków (m.in. łabędź krzykliwy czy wymienione wyżej rzadkie gatunki ptaków drapieżnych), monitorowany jest ich sukces lęgowy. W tym celu powstał też osobny Monitoring Produktywności Bielika, koordynowany przez Komitet Ochrony Orłów. 

Ruszyły również programy monitorujące liczebność wybranych grup ptaków w okresach pozalęgowych: zimujących ptaków wód śródlądowych, przymorskich i Bałtyku, migrujących żurawi monitorowanych na jesiennych noclegowiskach oraz przelotnych i zimujących gęsi (liczonych w Monitoringu Noclegowisk Gęsi, koordynowanego przez PTOP Salamandra). Tegorocznej jesieni rozpoczął się najnowszy program, również dotyczący migrujących gęsi, w ramach którego liczony jest udział gęsi zbożowej w liczonych stadach.

Obecnie w ramach Monitoringu Ptaków Polski realizowane są 34 programy. Prace terenowe i obsługa projektu są finansowane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. MPP dostarcza  dane o corocznych wskaźnikach stanu krajowych populacji 174 gatunków lęgowych w Polsce oraz wskaźniki liczebności populacji przelotnych i zimujących dla 36 gatunków spotykanych u nas w okresie pozalęgowym. 

Policzone. I co dalej?

Wyniki monitoringów co roku są publikowane na stronie internetowej Monitoringu Ptaków Polski. Są także szerzej omawiane w wydawanych przez GIOŚ Biuletynach Monitoringu Przyrody (znajdziecie je TUTAJ). Uzyskane dane stanowią podstawę wielu publikacji, opisujących awifaunę Polski, między innymi do ocen liczebności wszystkich lęgowych gatunków w Polsce, a także najważniejszej publikacji omawiającej gatunki zagrożone w naszym kraju, czyli Czerwonej listy ptaków Polski.

Baza danych MPP zgromadziła dotąd kilkaset tysięcy rekordów (czyli pojedynczych obserwacji monitorowanych gatunków). Zebranie tak gigantycznych ilości obserwacji nie byłoby możliwe bez wielkiego wysiłku koordynatorów oraz obserwatorów. W pracach MPP co roku bierze udział kilkuset znawców ptaków. Dzięki ich pracy awifauna Polski nigdy nie była lepiej poznana. Nie zawsze jest to wiedza optymistyczna, gdyż wiele gatunków zmniejsza swoją liczebność. Ale to właśnie dzięki monitoringowi lepiej możemy rozpoznać na których gatunkach potrzeba w pierwszej kolejności skupić działania ochronne.

Co nam dał monitoring? Czyli o publikacjach na podstawie danych MPP

Wyniki Monitoringu Ptaków Polski są publikowane po każdym sezonie na stronie internetowej Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, a także w Biuletynach Monitoringu Przyrody (dostępnych TUTAJ). Ogrom zgromadzonych danych został już wykorzystany w wielu innych publikacjach. Kilka opracowań naukowych – niezwykle istotnych dla wiedzy o ptakach Polski – w znacznej mierze opierało się na danych MPP, a większość z tych opracowań powstała w ramach prac nad MPP, co jeszcze dobitniej świadczy o wielkim znaczeniu programu w poszerzeniu wiedzy o awifaunie Polski.

• OCENY LICZEBNOŚCI PTAKÓW W POLSCE

Oceny liczebności populacji ptaków na dużych obszarach nie są łatwe. Szczególnie dotyczy to gatunków pospolitych, których nie da się po prostu policzyć w skali kraju czy nawet regionu. Takie oceny stały się możliwe odkąd prowadzony jest regularny monitoring, o ścisłej metodyce kontroli terenowych, na określonej liczbie powierzchni próbnych. Dzięki tak zebranym wynikom, oraz przy użyciu narzędzi statystycznych, można oszacować przedział, w granicach którego najprawdopodobniej mieści się liczebność populacji danego gatunku. Dane MPP zostały w ten sposób wykorzystane w dwóch ocenach liczebności – w artykule opublikowanym w 2015 roku w czasopiśmie Ornis Polonica (tylko gatunki lęgowe), oraz w wydanym w 2019 roku zeszycie Biuletynu Monitoringu Przyrody (gatunki lęgowe oraz wybrane migrujące i zimujące).

• Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł., Stawarczyk T. 2015. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. Ornis Polonica 56: 149–189 [PDF]
• Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. 2019. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013-2018: stan, zmiany, zagrożenia. Biuletyn Monitoringu Przyrody 20: 1–80 [PDF]

 

• ATLAS POSPOLITYCH PTAKÓW LĘGOWYCH W POLSCE

Dane zebrane w trakcie pierwszych 11 sezonach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych posłużyły do opracowania może już nie najnowszego, ale wciąż unikalnego. W atlasie przedstawiono rozmieszczenie i zmienność zagęszczeń dla 80 szeroko rozpowszechnionych gatunków ptaków lęgowych w skali całej Polski. W publikacji autorzy zastosowali tzw. predyktywne modelowanie rozmieszczenia. Pod tym trudnym pojęciem kryją się zaawansowane narzędzia statystyczne, dzięki którym z połączenia danych o liczebnościach gatunków na odpowiedniej (reprezentatywnej) liczbie powierzchni próbnych, o zmienności środowiska na danym obszarze oraz o zależnościach między występowaniem danego gatunku i charakterystyką siedliska możliwe jest określenie (oczywiście z pewnym prawdopodobieństwem) gdzie dany gatunek występuje pospolicie, a gdzie rzadko.

•  Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, Warszawa [PDF]  

 

• TRENDY LICZEBNOŚCI PTAKÓW W POLSCE

Żeby skutecznie chronić ptaki, trzeba nie tylko wiedzieć ile ich jest oraz gdzie występują, ale też jak ich populacje zmieniają się w czasie. Informacje o rocznym tempie zmian liczebności gatunków są najważniejszym wynikiem, uzyskanym dzięki monitoringowi ptaków. Określenie trendów liczebności jest możliwe najwcześniej po kilku latach prowadzenia badań; im dłużej one trwają, tym dokładniejszy jest uzyskany wynik. Dane MPP zebrane do sezonu 2016 (ptaki lęgowe) lub 2017 (ptaki migrujące i zimujące) posłużyły do stworzenia książki zawierającej kompleksową analizę zmian liczebności ptaków Polski.

• Chylarecki P., Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., Meissner W., Woźniak B., Wylegała P., Ławicki Ł., Marchowski D., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Górski A., Korniluk M., Moczarska J., Ochocińska D., Rubacha S., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., Kuczyński L. 2018. Trendy liczebności ptaków w Polsce. GIOŚ, Warszawa. [PDF]

 

• CZERWONA LISTA PTAKÓW POLSKI

Z ochroniarskiego punktu widzenia niezwykle istotne są czerwone listy – czyli opracowania, które w oparciu o aktualną wiedzę przypisują gatunki występujące na danym obszarze do kategorii zagrożenia. Te kategorie z kolei mówią nam jakie jest prawdopodobieństwo że dany gatunek wymrze na określonym obszarze. Poprzednie czerwone listy dla Polski powstały przed dwiema dekadami (w postaci czerwonej księgi w 2001 roku, oraz w postaci listy w roku następnym) i dotyczyły właściwie tylko gatunków rzadkich, gdyż tylko o takich dostępne dane pozwalały na przyporządkowanie do kategorii zagrożenia. MPP pozwolił na znacznie precyzyjniejsze niż dawniej określenie liczebności populacji ptaków Polski oraz ich zmian w czasie. Dzięki temu możliwe było skategoryzowanie również gatunków pospolitych – co nie znaczy, że niezagrożonych (wiele gatunków o wciąż licznych populacjach wykazuje silny spadek liczebności). Najnowsza czerwona lista ptaków Polski, opracowana i wydana przez OTOP w ramach własnego projektu, ukazała się dokładnie rok temu.

• Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L. 2020. Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki. [PDF] 

Posty z #PtasiTydzieńOTOP | Monitoring Ptaków Polski:

Dzień 1 – o Monitoringu Ptaków Polski

Dzień 2 – Biegus zmienny – smutna historia monitoringu, który się zakończył

Dzień 3 – Co nam dał monitoring? Czyli o publikacjach na podstawie danych MPP

Dzień 4 – Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych – czyli największy wolontariacki program MPP

Dzień 5 – Monitoringi sów

Dzień 6 – Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych

Dzień 7 – Monitoring ptasich „klejnocików” – kraski i żołny

Tekst: Bartosz Smyk

Redakcja: Fatima Hayatli

Opublikowano: 13.12.2021

Aktualizacja: 20.12.2021