Raport: ekoschematy nie chronią przyrody tak, jak powinny

Raport BirdLife Europe i NABU „The Untapped Potential of Eco-schemes” pokazuje, że wprowadzone w ramach Wspólnej Polityki Rolnej UE tzw. ekoschematy – uznawane za kluczowy mechanizm ochrony środowiska w rolnictwie – nie spełniają swojej roli.

Mimo, że ekoschematy w założeniach mają wspierać ochronę klimatu, gleby, wody i różnorodności biologicznej, ich realizacja w wielu państwach członkowskich UE ogranicza się do najłatwiejszych, najprostszych działań o niskiej skuteczności środowiskowej. Najbardziej potrzebne rozwiązania – jak ochrona zapylaczy czy retencja wodna – pozostają praktycznie niewykorzystane przez rolników.

Autorzy raportu wskazują osiem rekomendacji, które mogą uczynić ekoschematy skutecznym narzędziem ochrony przyrody. Wśród nich: zwiększenie ambicji, wyższe stawki dla działań wspierających różnorodność biologiczną, uproszczenie procedur i większe wsparcie dla małych gospodarstw.

👉 [POBIERZ RAPORT w jęz. angielskim] 👈

Dlaczego BirdLife przygotował raport?

Intensywne rolnictwo jest jedną z przyczyn spadku liczby ptaków w Europie. Dlatego BirdLife apeluje o zmianę kierunku Wspólnej Polityki Rolnej UE: pieniądze publiczne powinny trafiać do rolników, którzy realnie wspierają środowisko, a nie do tych, którzy spełniają minimalne wymagania formalne. Z tego powodu przygląda się dystrybucji środków publicznych w ramach mechanizmu tzw. ekoschematów.

Ekoschematy są stosunkowo nowym instrumentem Wspólnej Polityki Rolnej UE, zostały wprowadzone w perspektywie 2023–2027. Ich zadaniem jest wspieranie rolników w podejmowaniu działań korzystnych dla klimatu, gleby, wody i różnorodności biologicznej. Środki wypłacane w ramach ekoschematów mają zrekompensować koszty i amortyzować straty wynikające z prowadzenia bardziej zrównoważonej gospodarki rolnej.

Fot. Tomasz Wilk

BirdLife podkreśla, że rolnicy mogą i powinni być strażnikami przyrody, bo bez przyrody nie będzie rolnictwa.Ci, którzy stosują praktyki przyjazne naturze (np. utrzymują miedze i czyżnie, chronią lęgowiska ptaków), zasługują na większe wsparcie. Niestety, obecny system premiuje często największych, przemysłowych producentów, ignorując rolników działających zgodnie z zasadami agroekologii.

Najważniejsze wnioski z raportu:

• Ekoschematy nie osiągają zakładanych celów środowiskowych. Choć objęły one ok. 70% gruntów rolnych w UE, w wielu przypadkach dotyczyły działań nieprzynoszących istotnych korzyści dla przyrody,
• Działania o potencjalnej, wysokiej wartości dla środowiska są słabo finansowane, zbyt skomplikowane, niewłaściwie komunikowane lub oferują niskie stawki.
• Procedury administracyjne i niskie płatności zniechęcają rolników do podejmowania aktywności wspierających ochronę przyrody,
• Ekoschematy często zostały zaprojektowane tak, by nie wymagały zmian – zachęcają do utrzymania status quo,
• Niektóre kraje (np. Słowacja, Polska, Holandia) wdrażają innowacyjne rozwiązania, ale ich skuteczność ogranicza brak odpowiedniego finansowania i precyzyjnego ukierunkowania,
• Reforma WPR w 2024 r. osłabiła ambicje środowiskowe, a monitorowanie efektów ekoschematów pozostaje niewystarczające.

W Polsce w 2023 r. tylko 34,5% gospodarstw realizowało ekoschematy. Kluczowe dla naszego kraju problemy to: nierówności regionalne – większe gospodarstwa z centralnej i północnej Polski częściej korzystają z ekoschematów, podczas gdy małe gospodarstwa w regionach górskich i wschodnich mają utrudniony dostęp, skomplikowana biurokracja i zbyt sztywne wymagania.

8 działań dla poprawy ekoschematów – rekomendacje z raportu:

1. Podnieść poziom ambicji programu.
   Ekoschematy powinny oferować realne korzyści dla przyrody i przestać wspierać działania będące jedynie formalnością.
2. Dostosować wysokość płatności do rzeczywistych kosztów jakie ponoszą gospodarstwa rolne.
   Wysokość wsparcia powinna motywować rolników do podejmowania ambitnych działań, zwłaszcza w trudnych warunkach.
3. Lepiej wykorzystywać dostępne warunki.
   Systemy powinny być ukierunkowane regionalnie i dopasowane do lokalnych potrzeb (np. przykład Holandii czy Słowacji, których rolnictwo jest bardzo zróżnicowane regionalnie).
4. Zwrócić uwagę na efektywność interwencji długoterminowych.
   Ekoschematy zostały zaprojektowane jako rozwiązania jednoroczne, choć nie musiały, tymczasem w działaniach na rzecz różnorodności bardziej efektywne są działania długoterminowe.
5. Wspierać małe i mniej uprzywilejowane gospodarstwa.
   Konieczne są uproszczenia, wyższe stawki i lepszy dostęp dla rolników z terenów górskich czy prowadzących gospodarstwa w trudnych warunkach i na słabszych glebach.
6. Wykorzystywać nowe technologie.
   Monitoring satelitarny i narzędzia cyfrowe powinny uprościć weryfikację efektów i zmniejszyć biurokrację.
7. Wzmocnić działania na rzecz klimatu i różnorodności biologicznej.
   Należy premiować np. utrzymywanie trwałych użytków zielonych, ochronę miedz i czyżni.
8. Włączać różnorodnych interesariuszy.
   Projektowanie eko-schematów powinno odbywać się z udziałem rolników, naukowców i organizacji pozarządowych.