Raniuszek (2011)

Raniuszek – ptak Europejskich Dni Ptaków 2011

Sute upierzenie dające wrażenie puchatości i sympatyczna „mordka” z krótkim ciemnoszarym dziobem i parą czarnych jak węgielki oczu ciekawsko rozglądających się po świecie to tylko niektóre z cech raniuszka pozwalających na zaliczenie go do grona najsympatyczniejszych polskich ptaków.

Białogłowa i Czarnobrewy

Rozpoznanie raniuszka w terenie nie sprawia większych trudności – tę małą kulkę piór z ogonem dłuższym od niej samej nie da się pomylić z niczym innym. W Polsce najczęściej spotykane są osobniki z podgatunku caudatus , charakteryzujące się białą głową bez żadnych dodatkowych wzorów. W niektórych regionach (głównie na zachodzie kraju) można obserwować również raniuszki z zachodnioeuropejskiego podgatunku europaeus, zwane też raniuszkami czarnobrewymi – szansa na spotkanie z nimi wzrasta jesienią, gdy pojawiają się u nas ptaki z populacji zachodnich.Ich dodatkową ozdobą przedstawicieli są szerokie czarne pasy na bokach ciemienia. Na całym obszarze występowania raniuszka, obejmującym dużą część Europy i Azji, wyodrębniono łącznie 19 różnych podgatunków.

Kto dokładniej przyjrzy się głowie raniuszka zauważy pewnie, że jego małe czarne oczka otacza kolorowa obrączka powiekowa. U osobników młodocianych ma ona barwę różową, przechodzącą z wiekiem w czerwień, a następnie w żółć. Dla niemieckiego biologa żyjącego na przełomie XIX i XX w., Oskara Heinrotha, owe kolorowe obrączki sprawiały wrażenie, jakby ptak cierpiał na chroniczne zapalenie oczu.

Wśród innych ptaków raniuszka wyróżnia wyjątkowo długi, schodkowaty ogon (łac. cauda, obecne w naukowej nazwie gatunkowej caudatus). Nic dziwnego, że w dawniej stosowanych nazw gatunkowych właśnie na tę część ciała kładziono szczególnie silny nacisk, nazywając raniuszka sikorą ogoniastą, sikorą długoogonem, sikorą ogonniczkiem czy ogoniatką raniuszkiem. Tak długi ogon stanowi cenną pomoc dla ptaków, które wiele czasu spędzają na żerowaniu wśród cienkich gałązek (poszukując drobnych bezkręgowców), gdzie trzeba bardzo dbać o zachowanie równowagi.

Jak sikora, choć nie sikora

Wśród dawnych nazw raniuszka wyjątkowo często powtarza się słowo „sikora”, jednak obecnie gatunek ten jest zaliczany do rodziny raniuszków. Trzeba jednak przyznać, że sylwetka, poza ogonem, przypomina nieco sylwetkę sikorową. Także naukowa nazwa rodzajowa – Aegithalos – pochodzi od greckiego słowa aigitthalos oznaczającego właśnie sikorę. Jesienią i zimą raniuszki chętnie łączą się z sikorami w mieszane stada, którym często towarzyszą również pełzacze i kowaliki. Dzięki temu ptakom łatwiej jest znajdować pokarm i ostrzegać się o niebezpieczeństwie (sygnał zagrożenia wydawany przez jeden gatunek jest zrozumiały również dla pozostałych). Dorosłe raniuszki poza okresem lęgowym są bardzo towarzyskie – jeśli uda nam się gdzieś zauważyć jednego, możemy być niemal pewni, że w pobliżu kręcą się jego pobratymcy. Towarzystwo jest również strategią raniuszków na spędzanie nocy, zwłaszcza tych chłodnych. Ptaki śpią wówczas na gałęzi, strosząc pióra i ciasno przytulając się  do siebie, aby zmniejszyć straty ciepła. Zdarzały się również obserwacje osobników nocujących między korzeniami drzewa czy zagrzebanych w śniegu.

Mistrz budownictwa mieszkaniowego

Raniuszek (a także m.in. strzyżyk) to dowód na to, że malutkie ptaki są w stanie zbudować naprawdę imponujące gniazdo. W przypadku raniuszka dochodzi ono do 25 cm wysokości, a parze ptaków jego zbudowanie zajmuje od 3 do 4 tygodni (okres budowy przypada na przełom lutego i marca). Budulec stanowią mchy, włókna roślin i pajęczyna. W środku gniazdo wyścielone jest miękką warstwą piór – w jednej raniuszkowej siedzibie może być ich nawet 2000. Przyszli rodzice dbają też o zamaskowanie gniazda przed wzrokiem nieproszonych gości, używając w tym celu porostów, kawałków kory brzozowej i resztek owadzich kokonów.

Raniuszki składają 8-10 jaj, z których po 12-13 dniach wykluwają się pisklęta. Karmione przez obydwoje rodziców po kolejnych 15-20 dniach są gotowe do opuszczenia przytulnego gniazda. Warto pamiętać, że osobniki młodociane posiadają na głowie szerokie ciemne pasy niezależnie od podgatunku, do jakiego są zaliczane. Ciekawym zjawiskiem występującym u raniuszków jest pomoc w opiece nad pisklętami, jakiej rodzicom udzielają inne, spokrewnione z nimi osobniki. Badania wykazały, że tacy puchaci altruiści (którzy sami, z różnych powodów, nie doczekali się w danym sezonie własnego potomstwa) mają większe szanse na przeżycie niż osobniki nie zaangażowane w pomoc przy realizacji rodzicielskich obowiązków.

Inwazje raniuszków

Całą europejską populację szacuje się na 4-10 mln par. Raniuszki gniazdujące w Polsce są ptakami raczej osiadłymi, które w okresie jesienno-zimowym mogą przemieszczać się na nieco większe odległości w poszukiwaniu odpowiedniejszych żerowisk. Nieregularne wędrówki podejmują osobniki z populacji ze wschodniej i północnej Europy. Co kilka lat przybierają one formę nalotu, który szczególnie wyraźnie widoczny jest  na obozach ornitologicznych organizowanych w różnych miejscach w Polsce przez naukowców zajmujących się badaniem ptasich wędrówek. Podczas inwazji zdarzają się dni, kiedy udaje się zaobrączkować nawet kilka tysięcy tych sympatycznych ptaków. Średnia długość raniuszka to 2 lata, jednak dzięki obrączkowaniu wiadomo, że mogą żyć nawet ponad 11 lat (jak pewien raniuszek zaobrączkowany w Danii).

Jak pokazuje wykres sporządzony na podstawie danych rejestrowanych przez użytkowników portali www.awibaza.pl (na podstawie analizy obserwacji z lat 2008-10), w październiku szansa na spotkanie z raniuszkiem jest największa. Siedliskiem, w jakim najchętniej przebywają, są różnego rodzaju lasy i zadrzewienia, czasami również parki miejskie. Wszystkim uczestnikom Europejskich Dni Ptaków życzymy spotkania z tym przemiłym gatunkiem, który od 20 lat jest symbolem Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków.

Autor tekstu: Antoni Marczewski

Źródła:

·         Sokołowski J. 1958. Ptaki Ziem Polskich. t.1. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

··         BTO Bird Facts – http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob14370.htm

·         European Longevity Records – http://www.euring.org/data_and_codes/longevity-voous.htm

Autor zdjęcia: Cezary Korkosz