Szpaka widział i słyszał chyba każdy, nawet jeśli sobie tego nie uświadamiał. To jeden z najbardziej pospolitych gatunków ptaków żyjących w sąsiedztwie człowieka i przez człowieka rozpowszechnionych. Jednak czy wiemy o nim wszystko? Co szpak może mieć wspólnego z Szekspirem i druidami? I co jeszcze czyni go wyjątkowym?
Szpak jest średniej wielkości ptakiem z krótkim ogonem, trójkątnymi skrzydłami i długim, zaostrzonym dziobem. W trakcie lotu jego skrzydła sprawiają, że sylwetka szpaka przypomina czteroramienną gwiazdę, czemu zawdzięcza on swoją angielską nazwę starling. Upierzenie cechuje się dużym zróżnicowaniem. Gdy młode ptaki opuszczają gniazdo, są szaro-brązowe. Szpaki nie mogą ani na chwilę stracić zdolności do lotu, dlatego ich pierzenie odbywa się stopniowo. W tym czasie brązowe pióra powoli zastępowane są przez dorosłe, lśniąco czarne z fioletowo-zielonym połyskiem. W okresie jesienno-zimowym pióra pokrywające ciało szpaków zakończone są dużymi białymi plamami, ich dziób jest ciemny, a nogi brązowe. W miarę upływu czasu pióra ścierają się i białe plamy zanikają, natomiast dziób robi się żółty. W czasie sezonu rozrodczego dorosłe ptaki pozbawione są białych plam. Obie płcie są podobne, jednak samce są wyraźniej połyskujące, a w okresie godowym nasada ich dzioba ma niebieski odcień.
Szpaki większość czasu spędzają, żerując na ziemi. Ich specyficzny sposób pobierania pokarmu nazywany jest cyrklowaniem. Po wyszukaniu i zlokalizowaniu prawdopodobnego położenia ofiary szpak obniża głowę i wtyka zamknięty dziób w głąb ziemi. Następnie otwiera dziób, rozgarnia ziemię i wyciąga upolowaną zdobycz. W diecie szpaków dominują bezkręgowce, przede wszystkim owady, ale także ślimaki czy dżdżownice. U osobników z populacji miejskich znaczący udział w diecie mają odpadki spożywcze. Powszechnie znane jest upodobanie szpaków do owoców wiśni i czereśni, które stanowią uzupełnienie ich diety, przez co ptaki te nie cieszą się sympatią wśród sadowników i działkowców. Znaczny udział roślin w diecie szpaków jest możliwy m.in. dzięki budowie jelit – dłuższych niż jelita ptaków, których dieta opiera się wyłącznie na bezkręgowcach.
Obywatel świata
Naturalny areał gatunku obejmuje obszar całorocznego występowania w zachodniej, południowej i południowo-wschodniej Europie oraz w Azji Mniejszej. Populacje wędrowne zasiedlają środkową i północno-wschodnią Europę oraz znaczne obszary w środkowej i zachodniej Azji. Natomiast w basenie Morza Śródziemnego (południowa Europa i północna Afryka) oraz na Bliskim Wschodzie szpaki spędzają wyłącznie okres zimowy.
Dziś zasięg szpaka wychodzi daleko poza naturalny obszar występowania. Ptak ten został przez człowieka introdukowany w tak odległe miejsca jak Ameryka Północna, Afryka, Australia czy Nowa Zelandia. Z jego pojawieniem się w Ameryce Północnej wiąże się ciekawa anegdota. Pierwsze szpaki we wczesnych latach 90. XIX wieku przywieźli ze sobą wielbiciele twórczości Williama Szekspira, których marzeniem było, aby w Ameryce występowały wszystkie ptaki, o których Szekspir wspominał w swojej twórczości. Co ciekawe, Szekspir umieścił zaledwie wzmiankę o szpaku w jednej z wielu swoich sztuk – pierwszej części „Henryka IV”. Jeden z bohaterów sztuki, Hotspur, rozmyśla nad planem nauczenia szpaka powtarzania imienia swego szwagra, Mortimera, aby w ten sposób ptak dręczył tytułowego Henryka. To wystarczyło jednak Eugene’owi Schieffelin’owi, członkowi American Acclimatization Society, który został personalnie oskarżony o introdukcję szpaków do Ameryki. Przez pierwsze 6 lat od wypuszczenia szpaki zamieszkiwały głównie Manhattan, 30 lat później dotarły do rzeki Missisipi, w 1942 r. opanowały Kalifornię, a w połowie lat 50. XX w. ich liczebność sięgnęła 50 milionów. Obecnie szpaki przez cały rok zamieszkują tereny od południowej Kanady, poprzez całe terytorium Stanów Zjednoczonych, aż po północny Meksyk. Jest ich już około 200 milionów i wszystkie pochodzą od 100 osobników wypuszczonych w nowojorskim Central Parku. O dziwo, tak bliskie genetyczne pokrewieństwo wydaje się nie wpływać negatywnie na te ptaki.
W Polsce populacja szpaka szacowana jest na około 2,1 mln par. Szpak jest rozprzestrzeniony na terenie całego kraju, unika jedynie zwartych kompleksów leśnych i obszarów górskich powyżej 1000 m n.p.m. Największe zagęszczenia szpaków występują w obrębie miast, w których ptaki te szczególnie upodobały sobie stare parki i inne miejskie zadrzewienia. Poza miastami szpak licznie zamieszkuje tereny wiejskie i rolnicze, z luźną zabudową, mozaiką pól, pastwisk i terenów zadrzewionych. Chętnie zasiedla też niewielkie oraz niezbyt zwarte lasy liściaste i mieszane. Populacje żyjące w miastach charakteryzują się znacznie wyższymi zagęszczeniami niż populacje pozamiejskie.
Miejsce do życia
Szpak pod wieloma względami nie jest wybredny. Może wybierać z szerokiego wachlarza środowisk, miejsc lęgowych oraz źródeł pokarmu. Zupełnie nie przeszkadza mu obecność ludzi i nie ma najmniejszych oporów przed budową gniazda w budynkach mieszkalnych. Cechy te pozwoliły szpakom na opanowanie wielu środowisk w bezpośrednim sąsiedztwie osiedli ludzkich, takich jak pola uprawne, magazyny zbóż, oczyszczalnie ścieków i wysypiska śmieci. Niektórzy uważają, że w słynnej megalitycznej budowli Stonehenge specjalnie pozostawione zostały szczeliny, aby mogły tam zagnieździć się szpaki. Z drugiej strony pojawiają się głosy, że to przez zakładanie gniazd w miejscach kultu szpaki zostały uznane przez druidów za święte ptaki. W obu scenariuszach widać jednak wyraźnie, że sąsiedztwo człowieka i szpaków ma długą tradycję.
Szpaki są dziuplakami wtórnymi, co oznacza, że do budowy gniazda niezbędne są im dziuple, budki lęgowe lub inne obiekty przypominające dziuple naturalne, tj. szczeliny w budynkach mieszkalnych, latarnie i inne elementy miejskiej infrastruktury. Gdy szpak znajdzie odpowiednie dla siebie miejsce, które jest już zajęte, potrafi przegonić dotychczasowego lokatora, zniszczyć jego lęg, a następnie przejąć dziuplę.
Początek budowy gniazda przypada na połowę kwietnia. Gniazdo, którego wielkość zależy od ilości przestrzeni wewnątrz dziupli, składa się m.in. z gałązek, trawy, suchych liści, kwiatów i pierza. Pod koniec kwietnia i na początku maja w gniazdach pojawiają się pierwsze jaja. W lęgu znajduje się od 3 do 6 jaj. Pisklęta wykluwają się po około 2 tygodniach wysiadywania, a po 3 tygodniach od wylęgu są już w stanie samodzielnie opuścić gniazdo. Część szpaków przystępuje w czerwcu do drugich lęgów.
Zdolni naśladowcy
Szpaki były doskonale znane starożytnym Grekom i Rzymianom, którzy często trzymali je w swoich domach, doceniając ich wygląd, a także zdolności dźwiękonaśladowcze. Sam Arystoteles, porównując różne gatunki, używał szpaka jako odnośnika przy określaniu ich rozmiarów. Natomiast Pliniusz Starszy zwrócił uwagę na zdolność szpaków do naśladowania ludzkiej mowy. Głos szpaków, choć nie należy do najprzyjemniejszych dla ludzkiego ucha, zadziwia różnorodnością dźwięków wplatanych w piosenkę. Każdy osobnik w kolonii szpaków posiada charakterystyczny repertuar, dzięki któremu ptaki mogą się rozpoznawać. System ten pozwala na szybkie i precyzyjne odnalezienie partnera, dzięki czemu szpaki nie tracą czasu i energii na potencjalne walki z powodu pomyłki. Dźwięki, które wplatają do swoich indywidualnych piosenek, pochodzą z najbliższego otoczenia. Mogą to być elementy śpiewu innych ptaków, ale także odgłosy wydawane przez ssaki, czy też hałasy produkowane przez człowieka. Samce szpaków w ciągu swojego życia sukcesywnie uczą się i wplatają coraz to nowe dźwięki do swojego repertuaru. W związku z tym starsze, doświadczone samce mogą się poszczycić bardziej rozbudowanymi piosenkami. Dla samicy skomplikowana piosenka oznacza, że jej wykonawca jest doświadczonym ptakiem, o wysokiej pozycji socjalnej, który potrafi bronić swojego terytorium, zapewnić dostęp do pożywienia oraz pomóc przy odchowie piskląt. Chętnie wybierze więc takiego samca na swojego partnera. Rozbudowana piosenka jest też sygnałem dla innych samców, że jej wykonawca jest poważnym przeciwnikiem i lepiej z nim nie zadzierać.
W grupie siła
Wczesnym latem na niebie zbierają się pierwsze stada szpaków złożone z młodych z pierwszych lęgów oraz dorosłych, nierozmnażających się ptaków. Z biegiem czasu stada te powiększają się do kilkudziesięciu, a rekordowo nawet do 100 tysięcy osobników. Tak olbrzymie stada, gdy żerują na polach, powodują ogromne zniszczenia w plonach. Szczególną popularnością wśród szpaków cieszą się uprawy winogron, zbóż, wiśni i oliwek. Mimo swojej niszczycielskiej siły, przelatujące stada szpaków stanowią niesamowite widowisko.
Istnieje kilka powodów, dla których szpakom opłaca się życie w licznych stadach. Szpaki zapamiętują miejsca, w których jest duża szansa na znalezienie pożywienia, często je patrolując. Oprócz obserwacji żerowisk spędzają stosunkowo dużo czasu na wypatrywaniu drapieżników oraz śledzeniu innych szpaków. Gdy jeden z ptaków zauważy nowe źródło pokarmu, pozostałe, widząc to, podążają za nim, tworząc żerujące stado. Kolejną zaletą zbierania się w stada jest unikanie presji ze strony drapieżników. Poruszające się stado złożone z tysięcy osobników potrafi zdekoncentrować drapieżnika, utrudniając mu skupienie uwagi na pojedynczej ofierze. Sama wielkość stada sprawia, że prawdopodobieństwo upolowania konkretnego osobnika spada, a w momencie żerowania więcej par oczu wypatruje mogącego nadciągnąć drapieżnika. Szpaki na noclegowiskach wzajemnie się ogrzewają i wymieniają informacje na temat dogodnych miejsc do żerowania.
Problemy
Bliskie sąsiedztwo szpaków i ludzi generuje czasem problemy sanitarne. Dowiedziono, że odchody szpaków mogą zawierać ludzkie patogeny bakteryjne powodujące nieżyt żołądka i jelit, jednakże nie są one znaczącym źródłem zakażeń wśród ludzi. Szpaki mają za to duży udział w rozprzestrzenianiu wirusa powodującego zakaźne wirusowe zapalenie żołądka i jelit u świń (TGE, ang. transmissible gastroenteritis). Odchody same w sobie także stanowią problem. W szczególności w miastach niszczą elewacje budynków, rzeźby oraz karoserię samochodów. Stada szpaków gromadzące się w pobliżu lotnisk mogą powodować zagrożenie dla bezpieczeństwa lotów. Wreszcie agresywne zachowania szpaków w konkurencji z innymi gatunkami o pokarm i miejsca do gniazdowania stanowią problem na terenach, na których szpak został introdukowany i wypiera rodzime gatunki ptaków. Wiele z tych potencjalnych zagrożeń jest jednak możliwych do zredukowania lub nawet wyeliminowania, bez potrzeby stosowania drastycznych środków.
Nie ulega wątpliwości, że szpak odniósł ogromny sukces na całym świecie. Zdobył go dzięki swojej wszechstronności, wszędobylskości i socjalizacji. Te same cechy powodują jednak, że w bliskim sąsiedztwie człowieka jest on czasami niepożądany. Choć bywa pożyteczny, wielu ludzi woli go tępić, niż zastanowić się nad innymi rozwiązaniami. A może warto raczej podjąć kroki, aby zniechęcić szpaki do czynienia szkód, tak aby na nowo móc podziwiać ich piękno i cieszyć się z rozrywki, której bez wątpienia mogą nam dostarczyć.
Tekst: Kamila Topolska
Muzeum i Instytut Zoologii Polska Akademia Nauk
Foto.: Cezary Korkosz