Mokradła na terenach rolnych w walce z eutrofizacją Morza Bałtyckiego

Osuszanie terenów podmokłych w celu prowadzenia tam produkcji rolnej ma długą tradycję. Od lat 50 XX wieku w Polsce osuszono ponad 80% torfowisk. Niesie to duże konsekwencje dla funkcjonowania ekosystemów, w tym rzek i Morza Bałtyckiego. 

Obecnie około 85% torfowisk w Polsce należy uznać za zniszczone. Wraz ze zmianą stopnia uwodnienia tych niezwykłych ekosystemów znikają naturalne obszary magazynujące znaczne ilości wody oraz siedliska rzadkich zwierząt i roślin. Pogłębia się również kryzys klimatyczny (w torfowiskach „przechowywane” są ogromne ilości węgla, który uwalnia się wraz z ich osuszeniem w postaci dwutlenku węgla).

W tym i kolejnym roku realizujemy w projekt, którego celem jest ochrona terenów podmokłych. Podobnie, jak w przypadku zakończonego już DESIRE oraz wieloletniego LIFE Multi-Peat, naszym celem jest promocja idei zachowania i odtwarzania jak największych powierzchni terenów podmokłych cennych przyrodniczo. Ale w ramach projektu „Bagienne strefy buforowe i ochrona wód Bałtyku przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa” skupiamy się przede wszystkim na mokradłach znajdujących się na terenach rolniczych.

Tereny podmokłe na obszarach wiejskich to ekosystemy równie ważne, jak dzikie torfowiska leśne czy chronione w ramach parków narodowych rozlewiska rzek. Mimo że tereny wiejskie są w znacznej mierze przekształcone przez człowieka, przez setki lat wiele organizmów nauczyło się żyć w symbiozie z rolnikami i zwierzętami gospodarskimi. Co więcej – dla niektórych z tych gatunków ekstensywne rolnicze użytkowanie jest konieczne dla przetrwania. 

Pokląskwa, pustułka, kląskawka, bocian biały, skowronek, pliszka żółta, trznadel, dymówka oraz dudek – ptaki krajobrazu rolniczego. Fot. Cezary Korkosz

Do monitorowania stanu ekosystemów rolniczych używany jest między innymi wskaźnik FaBI (Farmland Bird Index – Wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego). Na podstawie zmian liczebności wybranych 22 gatunków ptaków typowych dla siedlisk krajobrazu rolniczego, określa się stan środowiska w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Wśród ptaków monitorowanych w ramach wskaźnika znajdują się zarówno gatunki rzadkie jak i pospolite, w wyniku zmian w krajobrazie rolniczym potencjalnie zagrożone są jednak wszystkie. Wyniki Monitoringu Ptaków Polski z 2021 roku wyraźnie pokazują, że sytuacja ptaków krajobrazu rolniczego oraz ptaków terenów podmokłych pogarsza się. 

Wskaźnik liczebności pospolitych gatunków krajobrazu rolniczego – rok 2021. Źródło: GIOŚ

Wróćmy jednak do mokradeł na terenach rolniczych. Typowo mokradłowe gatunki ptaków to między innymi żyjące w szuwarach: potrzos, bączek, kokoszka, trzcinniczek, podróżniczek czy wąsatka. Podmokłe łąki stanowią siedliska lęgowe czajki, kszyka, dubelta, krwawodzioba i świergotka łąkowego. Na torfowiskach występują wodniczka czy rokitniczka. Nie wspominając już o całym bogactwie roślin, grzybów czy tajemniczych stworzeń takich jak śluzowce. Gatunki terenów podmokłych są bardzo wrażliwe na zmiany i ciężko lub wcale przystosowują się do zmian w środowisku. 

Ptaki związane z mokradłami: krwawodziób, podróżniczek, wąsatka, trzcinniczek, kszyk, potrzos, czajka, bączek, dubelt. Fot. Cezary Korkosz

Tereny podmokłe a rolnictwo

Ochrona terenów podmokłych w krajobrazie rolniczym istotna jest nie tylko ze względu na ochronę różnorodności biologicznej oraz przeciwdziałanie zmianom klimatu. W projekcie zwracamy uwagę przede wszystkim na wyjątkową i nieoczywistą rolę, jaką mogą pełnić mokradła w ochronie wód powierzchniowych (rzek, jezior i mórz) przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa. Okazuje się, że tego typu tereny są w stanie zatrzymywać spływające z terenów rolniczych substancje odżywcze, które są dla wód powierzchniowych niezwykle groźne. Wraz z intensyfikacją rolnictwa wzrasta wykorzystanie nawozów. Nieumiejętne lub nieostrożne wyważenie proporcji nawozów doprowadza do spadku przyswajania ich przez rośliny. Nadwyżki nawozów wymywane są z pól i przedostają się do wód powierzchniowych. Nadmiar biogenów prowadzi do rozwoju mikroorganizmów, takich jak sinice.  Uniemożliwiają one nie tylko rekreacyjne korzystanie ze zbiorników wodnych, lecz także toksyny przez nie produkowane są silnie trujące również dla innych organizmów. Zanieczyszczona woda jest także pobierana w ujęciach wody pitnej. Nadmiar biogenów to nie tylko konsekwencje dla ekosystemów – ich nadmiar w wodzie, którą spożywamy może być groźny dla zdrowia. 

W jaki sposób tereny podmokłe mogą pomóc w walce z zanieczyszczeniami?

Pozostawienie pasa mokradła pomiędzy terenami rolniczymi i ciekami wodnymi stanowi naturalną barierę dla biogenów. Są one wychwytywane przez bakterie i rośliny, osadzają się w zawiesinie przydennej i wytrącają w glebie. Co więcej, utrzymując gospodarkę rolną terenów podmokłych – paludikulturę, nadmiar substancji organicznych usuwany jest dzięki zbiorom – trzciny, pałki wodnej, turzyc lub niektórych gatunków drzew.

Więcej o oczyszczającej funkcji mokradeł można dowiedzieć się w najnowszym numerze kwartalnika “Ptaki” oraz w ramach zaplanowanych w projekcie webinarów, które wkrótce zapowiemy.

Serdecznie zapraszamy!

Tekst: Zofia Bieńkowska

Opublikowano: 08 listopada 2022