Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz

Eutrofizacja i metody przeciwdziałania

Jednym z większych problemów środowiskowych, jaki dotyka ekosystemów wodnych jest obecnie eutrofizacja. W dużej mierze odpowiedzialne za nią biogeny (w tym przede wszystkim azot i fosfor), które pochodzą z obszarów rolniczych (więcej o problemie i metodach przeciwdziałania napisaliśmy tutaj).

Skuteczne metody przeciwdziałania spływowi zanieczyszczeń z gruntów wykorzystywanych jako pola uprawne czy łąki/pastwiska opierają się na przyrodzie – właściwościach naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, w tym przede wszystkim ekosystemów podmokłych. Dobrze zachowane bagienne strefy buforowe w istotny sposób uzupełniają techniki agrarne, polegające na racjonalnym wykorzystaniu nawozów czy wzbogacaniu gleby w materię organiczną.

Obszar Natura 2000 Dolny Wieprz

W ramach projektu „Bagienne strefy buforowe i ochrona wód Morza Bałtyckiego przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z rolnictwa” postanowiliśmy sprawdzić, jakie działania są konieczne w celu odtworzenia ciągłości stref buforowych w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz.

Specjalny obszar ochrony siedlisk sieci Natura 2000 Dolny Wieprz obejmuje rozległą dolinę rzeczną o naturalnym charakterze w dolnym odcinku rzeki Wieprz. Położony jest on w województwie lubelskim i zajmuje powierzchnię 8182,30 ha. Dominują w nim użytki rolne, w tym przede wszystkim łąki. Spośród siedlisk przyrodniczych będących przedmiotami ochrony w obszarze warto wymienić:  starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zalewane muliste brzegi rzek, użytkowane ekstensywnie łąki świeże, nizinne torfowiska zasadowe czy łęgi. Obszar jak dotąd nie został objęty ochroną jako obszar specjalnej ochrony ptaków, ale jest on ważny w skali całego kraju dla zachowania wielu rzadkich gatunków ptaków. Jest to miejsce gniazdowania derkacza, dzięcioła białoszyjego i rycyka, a w skali regionu także bielika, puchacza, bączka i kropiatki. Fakt ten podkreśla uznanie tego terenu  za ostoję ptaków IBA (ang. Important Bird Area).

Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz

Poprosiliśmy ekspertów z dziedzin botaniki, hydrologii i ekonomii ekologicznej o zaproponowanie rozwiązań w zakresie zarządzania krajobrazem w dolinach Dolnego Wieprza i jego dopływów, które pozwoliłyby na zachowanie, a tam gdzie to konieczne również odtworzenie, bagiennych stref buforowych. W następnym kroku eksperci ocenili, jakie korzyści w postaci redukcji spływu biogenów (azotu i fosforu) mogą zostać osiągnięte.

Wyniki analiz przedstawione zostały w opracowaniu „Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz” (do pobrania poniżej), przygotowali je dla OTOP: dr hab. Stanisław Chmiel, dr Katarzyna Mięsiak-Wójcik, Tadeusz Miśta, dr Joanna Sposób, dr Marek Turczyński oraz Sviataslau Valasiuk.

Dla przyrzecza Wieprza oraz jego dopływów w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz zespół botaników – Tadeusz Miśta i Wojciech Zwolski – zaproponował 4 typy stref buforowych w 2 wariantach: podstawowym i rozszerzonym. W wariancie podstawowym były to kontynuacja lub przywrócenie ekstensywnego użytkowane łąk oraz, tam gdzie to konieczne, zmiana sposobu użytkowania – przekształcenie gruntów ornych w łąkową strefę buforową. W drugim wariancie zaproponowano dodatkowo odtwarzane łęgów poprzez nasadzenia odpowiednich gatunków drzew. Łączna powierzchnia stref, niezależnie od wariantu to 8306,31 ha, obejmujących 20-m pasy wzdłuż obu brzegów wszystkich cieków znajdujących się w obszarze.

Ważnym wnioskiem z przeprowadzonej analizy jest to, że w zlewni stosunkowo dobrze zachowanej rzeki, najbardziej problematyczne są jej dopływy. Zespół hydrologów, pod kierunkiem dr hab. Stanisława Chmiela ocenił, że obniżenie poziomu biogenów docierających do rzeki Wieprz w obszarze Natura 2000, powinno uwzględniać utworzenie koryt meandrujących na ciekach dopływających do rzeki Wieprz oraz działania poza obszarem Natura 2000. Dopiero takie działania pozwolą ograniczyć wymywanie do wód rzecznych biogenów o kilkanaście do nawet kilkudziesięciu procent.

Opracowanie „Strefy buforowe w obszarze Natura 2000 Dolny Wieprz” pokazuje, jak ważne jest właściwe zarządzanie krajobrazem zlewni rzecznych w kontekście ochrony jakości wód. Nie można jednak zapominać o wielu innych korzyściach, jakich dostarczają naturalne i półnaturalne ekosystemy pełniące funkcje buforów. Temat ten poruszony został w trzeciej części opracowania, w której ekonomista Sviataslau Valasiuk podjął próbę analizy kosztów i korzyści zaproponowanych działań.

Ochrona i odtwarzanie stref buforowych w krajobrazie rolniczym do pewnego stopnia możliwa jest na poziomie indywidulanych gospodarstw rolnych. W Polsce brakuje jednak zachęt dla rolników i rolniczek, które pozwoliłyby na upowszechnienie stosowania rozwiązań opartych na przyrodzie. Dlatego konieczne są zmiany polityki rolnej w tym zakresie, o czym traktuje opracowanie „Ochrona wód i mokradeł w krajobrazie rolniczym”, o którym piszemy tutaj. Stworzenie bagiennych stref buforowych w zlewni Dolnego Wieprza, objętej obszarem Natura 2000, okazuje się efektywne z punktu widzenia ekonomii;  znacząca nadwyżka korzyści nad kosztami wskazuje, że możliwe jest zwiększenie kompensacji właścicielom gruntów za wdrażanie prośrodowiskowych działań.

Opracowanie znajdziesz TUTAJ!

Tekst: Aleksandra Pępkowska-Król

Opracowanie przygotowano w ramach projektu Buffering and reducing Baltic Sea nitrate pollution by implementing natural-based solution realizowanego przez BirdLife Europe and Central Asia i Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Finansowanie projektu zapewnia Fundacja Flotilla.
O projekcie więcej można przeczytać tutaj.