Problem: niektóre gatunki ptaków, które pierwotnie gniazdowały w dziuplach lub niszach skalnych, zdołały dostosować się do krajobrazu zmienionego przez człowieka i obecnie ich miejsca lęgowe często znajdują się w budynkach. Dotyczy to przede wszystkim wróbli (Passer domesticus) i jerzyków (Apus apus), które gniazdują głównie w stropodachach.
W ostatnich latach w wielu miejscach w Polsce prowadzone są na szeroką skalę prace termomodernizacyjne, które same w sobie są bardzo pożyteczne – dzięki termoizolacji z budynku ucieka mniej ciepła, a to pozwala zmniejszyć zużycie energii (a tym samym obniżyć koszty ponoszone przez mieszkańców). Jednak gdy prowadzone są nieprawidłowo, powodują zniszczenie ptasich lęgów lub utratę zajmowanych dotychczas siedlisk lęgowych.
Jakich gatunków dotyczy: poza jerzykami i wróblami domowymi w budynkach może gniazdować jeszcze kilkanaście innych gatunków. Do najczęściej spotykanych należą: gołąb miejski (Columba livia urbana) kawka (Corvus monedula), oknówka (Delichon urbicum), szpak (Sturnus vulgaris) i pustułka (Falco tinnunculus). Z tej grupy stropodachy może zamieszkiwać gołąb (przy średnicy otworów powyżej 10 cm) i kawka (przy średnicy powyżej 8 cm).
Jak powinny wyglądać prawidłowo przeprowadzone prace:
Planując prace remontowe, inwestor powinien uzyskać ekspertyzę ornitologiczną. Przy pracach zaplanowanych między 1.09 i 31.03, może być ona wiosną poprzedzającą remont. Jeśli między 1.04 a 31.08 – rok wcześniej. Zadaniem ornitologa jest określenie:
- czy w budynku gniazdują ptaki (jeśli tak, to gdzie i w jakiej liczbie),
- czy obecne są miejsca, w których ptaki mogą się potencjalnie zagnieździć,
- jakich metod należy użyć dla zapewnienia braku zwierząt w budynku w momencie rozpoczęcia prac,
- jakie działania kompensacyjne można zastosować.
Przed przystąpieniem do prac konieczne jest zabezpieczenie wszystkich miejsc, do których ptaki mogłyby się dostać i zostać później zamurowane. Prace zabezpieczające należy prowadzić w okresie od początku września do końca lutego. Usuwanie pustych gniazd przed 16 października, zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (Dz.U. nr 151, poz. 1220 ze zmianami) oraz Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt wymaga pisemnej zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Jeśli termin wykonania prac dociepleniowych obejmuje okres między 1.03 i 15.10, wówczas konieczne jest zgłoszenie do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska wniosku o zgodę na płoszenie i niepokojenie ptaków w okresie lęgowym. Jeśli, niezależnie od terminu prac, planowane jest również zamknięcie otworów do stropodachów lub zniszczenie innych siedlisk ptaków stwierdzonych przez ornitologa, wówczas konieczne jest również wystąpienie do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Obowiązki te nakłada ustawa o ochronie przyrody (art. 56 ust.2). W obu przypadkach załącznikiem do wniosku powinna być wykonana ekspertyza ornitologiczna.
Często technicznie możliwe jest pozostawienie otwartych otworów wlotowych do stropodachów. Główna funkcja stropodachu polega na odprowadzeniu nadmiaru ciepła latem i zapewnienie odpowiedniej cyrkulacji pary wodnej w budynku – obecność gniazd nie ogranicza tej funkcji. Otwory powinny być zamykane w sytuacji, kiedy harmonogram prac przewiduje wypełnianie stropodachów fibrą celulozową, granulatem wełny mineralnej czy granulatem styropianu. W takich przypadkach działaniem kompensacyjnym jest wywieszenie w pobliżu zamkniętych otworów odpowiednich budek lęgowych. Obecnie na rynku działa co najmniej 10 firm i organizacji oferujących gotowe budki wykonane specjalnie dla jerzyków, wróbli i pustułek (gatunków najsilniej związanych ze stropodachami).
Interwencje w przypadku łamania prawa przy ocieplaniu budynków
Zgodnie z cytowanymi wcześniej ustawą o ochronie przyrody oraz z rozporządzeniem Ministra Środowiska wszystkie wymienione wcześniej gatunki są objęte ochroną prawną. Jeśli w budynku zasiedlonym przez ptaki są prowadzone prace dociepleniowe, a inwestor nie posiada odpowiednich zezwoleń z RDOŚ i GDOŚ, wówczas dopuszcza się wykroczenia przeciwko środowisku (zgodnie z art. 127 pkt 2 lit. e ustawy o ochronie przyrody). Jeśli pisklęta zostały zakratowane lub zamurowane, co uniemożliwiło ich karmienie przez dorosłych, skutkuje to ich śmiercią głodową. To z kolei kwalifikuje taki czyn jako przestępstwo zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy o ochronie zwierząt z 21 sierpnia 1997 (Dz.U nr. 106, poz. 1002 ze zmianami). Dlatego też w przypadku ociepleń prowadzonych niezgodnie z prawem, szczególnie w nagłych przypadkach (jak zamurowywanie piskląt) należy wezwać policję lub straż miejską. Funkcjonariuszom, którzy mają obowiązek przyjechać do takiego zgłoszenia, warto przekazać wydruk odpowiednich przepisów.
W przypadku spotkania się z sytuacją prowadzenia prac, które zagrażają ptakom, w pierwszej kolejności należy skontaktować się z zarządcą budynku i przedstawić sytuację. Ta sama informacja powinna zostać przekazana zarządcy pisemnie, z potwierdzeniem odbioru i datą na kopii. Informację o zagrożeniu dla ptaków należy dodatkowo przesłać listem poleconym do: Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i Powiatowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego. W przypadku prowadzenia prac budowlanych mogących zagrozić ptakom na terenie inwestycji lub ich siedliskom, organ nadzoru budowlanego zobowiązany jest do wstrzymania przeprowadzanych prac budowlanych (pod groźbą odpowiedzialności karnej przewidzianej w art. 231 Kodeksu karnego (Dz.U. z 1997 Nr. 88, poz. 553, z późn. zm.)