Sójka – Ptak Zimy 2015

Sójka

Wybiera się sójka za morze,
Ale wybrać się nie może.
„Trudno jest się rozstać z krajem,
A ja właśnie się rozstaję”.
Poleciała więc na kresy
Pozałatwiać interesy.(…)

Jan Brzechwa „Sójka”

Bohaterem wiersza Brzechwy jest kolorowy, pospolity ptak z rodziny krukowatych, którego często możemy obserwować jesienią, gdy uwija się nosząc żołędzie do swoich zimowych spiżarni.  Pierwszy człon z gatunkowej nazwy sójki Garrulus glandarius oznacza po łacinie gadatliwy, a drugi oznacza rodzący żołędzie. W rozumieniu dosłownym jest to więc gadatliwy ptak rodzący żołędzie.

Nazwa ta jest ściśle związana z dwoma charakterystycznymi cechami sójki:

1. Z jej gadatliwością, czyli aktywnością wokalną. Ptak ten – już nieznacznie zaniepokojony – wydaje specyficzny wrzask „krzaach!”. Często głos ten jest dla innych ptaków w lesie sygnałem alarmowym i ostrzega je przed zbliżającym się drapieżnikiem – jastrzębiem lub kuną. Zgodnie z systematyką sójki, podobnie jak jej kuzyni: wrony i kawki, należy ona do ptaków śpiewających. Jej gardłowe głosy to nic innego jak najprawdziwszy śpiew. Ptaki te są również doskonałymi naśladowcami głosów innych ptaków – szpaka, jastrzębia, myszołowa i może zadziwić obserwatora odzywając się w ten sposób ze środka lasu. Cecha ta sprawiła, że w starożytnej Grecji trzymano młode sójki w domu, tak jak wielu z nas dziś trzyma papugę lub kanarka. Ptaki te uczono naśladownictwa innych głosów, w tym także mowy ludzkiej.
2. Z gromadzeniem żołędzi. Tryb życia sójki zmienia się w ciągu roku. Wiosną i latem, w okresie lęgowym, ptaki te są skryte, a jesienią, kiedy nadchodzi czas gromadzenia zapasów i drzewa tracą liście, łatwiej je obserwować. Sójki potrafią gromadzić żołędzie w swoim wolu lub pod językiem i transportować je nawet na znaczne odległości, nawet na kilka kilometrów. Następnie umieszczają je w spiżarniach jako zapasy na zimę. Spiżarnie te umiejscowione są pod mchem, w szczelinach drzew, dziuplach itp. Jeśli sójka przetrwa zimę – bez problemu odnajduje swoje skrytki. Strategia sójek gromadzenia i przenoszenia owoców dębu, buku i leszczyny, zapewnia jednocześnie naturalną możliwość  rozsiewania i roznoszenia  nasion tych drzew nawet na znaczne odległości.

Wygląd i występowanie     

Sójka jest średniej wielkości ptakiem o masie ciała 150-175 g i długości 32-35 cm. Charakterystyczną cechą w jej upierzeniu są białe i niebieskie lusterka występujące na zewnętrznych pokrywach jej zaokrąglonych skrzydeł. Ciekawostką jest, że  błękitna barwa lusterka  nie jest wynikiem obecności  barwnika, ale efektem odpowiedniej struktury pióra, w których ma miejsce rozszczepienie wiązek światła i odbicie widma niebieskiego.
Cechą identyfikacyjną sójki jest jej charakterystyczny, lekko chybotliwy lot. Na otwartej przestrzeni lata powoli, z miękkim nierównomiernym uderzeniem skrzydeł przez co zdecydowanie lepiej i bezpieczniej czuje się w środowisku leśnym, gdzie porusza się szybko i zwinnie.

Samce i samice nie różnią się między sobą upierzeniem, ale osobniki młodociane można odróżnić po ilości czarnych prążków na pokrywach skrzydeł oraz węższych sterówkach niż u dorosłych. Literatura podaje, że sójki tworzą ok. 30 podgatunków. Zmienność ta ma związek z występowaniem geograficznym i przejawia się różnicami w kolorycie ciała i ubarwieniu głowy. Ptaki brytyjskie (podgatunki rufitergum, hibernicus) mają barwę ciemniejszą, rdzawą, na Kaukazie (krynicki), Bliskim Wschodzie (atricapillus) i w środkowej Afryce (cervicalis) sójki mają ciemię całe czarne a dziób grubszy od „naszych” sójek, w NE Rosji (brandtii) głowa jest rdzawobrązowa.

Sójki możemy spotkać odwiedzając prawie wszystkie typy lasów – iglaste, mieszane, a także parki miejskie, większe zadrzewienia śródpolne, ogródki, sady. Gatunek ten jest pospolity zarówno w Polsce, jak i w całej Europie. Zasięg jej występowania sięga na wschodzie aż do Azji – Japonii, południa Chin i Himalajów. Nie spotkamy jej w rejonach wysuniętych najdalej na północ i wschód naszego kontynentu, gdzie występuje jej kuzynka – sójka syberyjska Perisoreus infaustus.

Lęgi

Okres lęgowy sójek przypada na koniec kwietnia i maj i jest najpóźniejszy wśród wszystkich naszych ptaków krukowatych.  Budową gniazda i opieką nad potomstwem zajmują się oboje rodzice. Gniazdo usytuowane jest najczęściej wśród koron drzew iglastych, w ciernistych krzewach, ale zdarza się, że również w szczelinach budynków. Samica składa 5-7 jaj, które wysiaduje 16-17 dni. Literatura opisuje sójcze rekordzistki, które potrafiły mieć nawet 10 jaj w gnieździe w jednym lęgu. Jaja składane są  w odstępach jednodniowych a wysiadywanie rozpoczyna się od złożenia pierwszego lub drugiego jaja. Wynika z tego asynchronizacja w kluciu się piskląt. Różnica wieku piskląt w gnieździe może wynosić nawet tydzień. Rodzice opiekują się potomstwem do momentu opuszczenia gniazda przez najmłodszego potomka. Efektem takiej strategii rodzicielskiej jest przeciągnięcie w czasie odchowu piskląt i uniemożliwia przystąpienia do drugiego lęgu. Jeśli jednak pierwszy lęg zostanie stracony, wówczas ptaki przystępują do kolejnego. W drugim lęgu samica składa już mniej jaj: 3-4. Kiedy sójki stracą podrośnięte pisklęta, wtedy nie powtarzają już lęgu.

W okresie lęgowym w pożywieniu sójek dominują  owady i inne bezkręgowce, drobne kręgowce – gryzonie, jaszczurki. Sójka nie gardzi również jajami i pisklętami małych ptaków. Zimą i jesienią jej menu stanowią głownie owoce drzew – żołędzie, buk, orzechy laskowe.

Młode sójki po opuszczeniu gniazda trzymają się w stadkach rodzinnych. Podloty sójcze wymagają jeszcze dokarmiania przez około 3 tygodnie po opuszczeniu gniazda. Rodzice sprawują nad nimi opiekę – ostrzegają przed niebezpieczeństwem lub – jeśli zajdzie konieczność – czynnie bronią swojego potomstwa.  Stan ten utrzymuje się do jesieni.

Podróże

W wierszu czytamy: „Wybiera się sójka za morze i wybrać się nie może”. W istocie sójki prowadzą osiadły tryb życia i nie odlatują za morze, a jedynie w srogie zimy mogą przemieszczać się na odległości kilkuset kilometrów. Niektóre populacje sójek z północy i wschodu Europy podejmują wędrówki na południową i południowo-wschodnią część kontynentu. Rejon ten stanowi dla nich „ciepłe kraje”. Również młode osobniki przemieszczają się na znaczne odległości (ok. 600 km) w poszukiwaniu własnych rewirów. Dorosłe ptaki prowadzą życie osiadłe śpiewając: „Kto chce zwiedzać obce kraje, niechaj zwiedza. Ja – zostaję”.

tekst: Bernadetta Wołczuk, OTOP

zdjęcie: Cezary Korkosz

Bibliografia:
1.    L.Svensson, K.Mullarney, D.Zetterstrom „Ptaki. Przewodnik Collinsa”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2011.
2.    L.Jonsson „Ptaki Europy i Obszarów Śródziemnomorskich, MUZA SA, 1991.
3.    A.Kruszewicz „Ptaki Polski cz. 2”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2006.