Czy ochrona terenów podmokłych w ramach WPR będzie skuteczniejsza?

Reforma wspólnej polityki rolnej zawiodła oczekiwania środowisk zajmujących się ochroną przyrody i klimatu na niemal każdym polu. Szczególnie źle wyglądają zapisy, które dotyczą torfowisk i terenów podmokłych. Ochrona tych niezwykle cennych ekosystemów nie została wzmocniona, choć można było stosunkowo niewielkim kosztem, zyskać bardzo dużo. Zapraszamy do zapoznania się z krótką analizą sytuacji torfowisk i terenów podmokłych w legislacji, która zacznie obowiązywać od 2023 roku.

Ponieważ torfowiska w skali globu zajmują niewielką powierzchnię (ok. 3% lądów), mogłoby się wydawać, że ich rola w funkcjonowaniu ziemskich ekosystemów jest marginalna. Nic bardziej mylnego. Te unikatowe ekosystemy biorą bowiem udział w regulacji wielu procesów zachodzących w wodach i na lądach, a także w atmosferze, a ich oddziaływanie sięga daleko poza obszar ich występowania. Stanowią niezwykle ważny składnik lokalnych i regionalnych systemów hydrologicznych. Są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi, przez co zmniejszają ryzyko powodzi, a w okresach suszy mogą dostarczać wodę, w tym pitną. Posiadają zdolność oczyszczania wody poprzez usuwanie z niej zanieczyszczeń, takich jak nadmiar biogenów (azotu i fosforu). Kształtują klimat w skali lokalnej. A ponieważ w pełni funkcjonalne torfowiska są też najbardziej efektywnym przestrzennie magazynem i pochłaniaczem dwutlenku węgla, odgrywają dużą rolę w kształtowaniu klimatu w skali globalnej. Torfowiska to wreszcie ekosystemy, w obrębie których występują unikatowe zespoły organizmów wyspecjalizowanych do życia w warunkach wysokiego uwodnienia. Wiele z nich to gatunki rzadkie i zagrożone.

Rolnictwo a torfowiska

W przeszłości w Europie (w tym w Polsce) znaczna część torfowisk przekształcona została w tereny użytkowane rolniczo – pola uprawne lub łąki. Oczywiście za niszczenie torfowisk odpowiedzialne były, i nadal są, również inne czynniki, ale to rolnictwo przyczyniło się do tego najbardziej (patrz wykres poniżej). Takie wykorzystanie terenu wymagało osuszenia podmokłych gruntów, a w konsekwencji doprowadziło do przerwania procesów torfotwórczych i nierzadko do całkowitego zmurszenia zakumulowanych pokładów torfu. Na terenie współczesnej Polski powierzchnia torfowisk obejmowała pierwotnie 12,5 tys. km² (ok. 4% powierzchni kraju), obecnie zajmują one tylko 2019 km² – przekształcono około 84% torfowisk.

Udział procentowy poszczególnych czynników odpowiedzialnych za degradację torfowisk strefy umiarkowanej i subpolarnej.

Dziś, gdy wiadomo już, jak ważną rolę odgrywają torfowiska, coraz większą wagę przykłada się do ich ochrony i coraz częściej podejmuje się próby ich renaturyzacji. Dzieje się to jednak zwykle na niewielką skalę. Tylko w niektórych krajach (np. w Norwegii) podejmuje się szerzej zakrojone działania w tym kierunku, obejmujące cały kraj. W związku z główną przyczyną degradacji, w odtwarzaniu pierwotnych reżimów wodnych w miejscach występowania torfowisk i terenów podmokłych w ogóle, kluczowe są zapisy polityk rolnych. Odpowiednio sformułowane przepisy, w tym systemy zachęt dla rolników, mogą bowiem doprowadzić do ponownego nawodnienia terenów rolniczych o znaczącej powierzchni i przywrócić przynajmniej niektóre pierwotne cechy i funkcje tych miejsc. W efekcie doprowadzić to może m.in. do znaczącej redukcji emisji gazów cieplarnianych do atmosfery.

Ochrona mokradeł a wspólna polityka rolna

W Unii Europejskiej, a co za tym idzie także w Polsce, kwestia systemowego podejścia do ochrony terenów podmokłych związana jest przede wszystkim ze wspólną polityką rolną (WPR). W 2018 r. Komisja Europejska, rozpoczynając, trwający jeszcze ciągle, proces reformy wspólnej polityki rolnej, uwzględniła w niej zapis dotyczący terenów podmokłych i torfowisk. W nowym systemie warunkowości, który obowiązywać będzie wszystkich rolników z UE od 2023 r., ujęto nową normę dobrej kultury rolnej (tzw. GAEC 2), która dotyczy ochrony terenów podmokłych i torfowisk.

W maju 2021 r., kiedy w Brukseli negocjowane były ostateczne zapisy WPR, szerokie grono naukowców i organizacji pozarządowych (w tym BirdLife International i OTOP) wysłało do najważniejszych przedstawicieli Komisji Europejskiej list otwarty z apelem o wzmocnienie tego zapisu. W liście podkreślono, jak istotna w jest rola „żywych” torfowisk w pochłanianiu i długotrwałym magazynowaniu węgla, a w konsekwencji kształtowaniu klimatu w skali globalnej. Obecnie w skali globu UE jest drugim największym emitentem gazów cieplarnianych (GHG) z osuszonych torfowisk (220 Mt CO2eq/rok = ~15% całkowitej globalnej emisji z torfowisk = ~5% całkowitej emisji GHG w UE).

Jednocześnie z raportu Greifswald Mire Centre z 2019 roku wynika, że stosunkowo niewielkim kosztem, związanym z ponownym nawodnieniem gruntów rolnych powstałych na terenach podmokłych, można osiągnąć istotną redukcję tej emisji. Poprzez ponowne nawodnienie zaledwie 3% gruntów rolnych, UE może zredukować do 25% emisji pochodzących z rolnictwa i użytkowania gruntów rolnych powstałych na osuszonych torfowiskach. Na poniższej rycinie widać, jak ta zależność wygląda w przypadku wybranych krajów członkowskich UE. Drugą ważną kwestią, na którą zwrócono uwagę, było to, że ponowne nawodnienie nie musi oznaczać wyłączenia gruntów z produkcji rolnej. Mogą one być bowiem z powodzeniem wykorzystywane do celów paludikultury, która jest formą zrównoważonego użytkowania torfowisk w ich naturalnym stanie uwodnienia na potrzeby rolnictwa lub leśnictwa.

Dla wybranych krajów członkowskich UE zaprezentowano związek pomiędzy wykorzystywanymi do celów rolniczych osuszonymi torfowiskami, a ilością gazów cieplarnianych emitowanych z ich powierzchni.

W liście zaapelowano w szczególności o:

• wzmocnienie normy GAEC 2 tak, by co najmniej gwarantowała zaprzestanie dalszej degradacji torfowisk w UE;
• zagwarantowanie rolnikom zajmującym się paludikulturą, pełnej i bezwarunkowej kwalifikowalności do płatności bezpośrednich poprzez uznanie paludikultury za działalność rolniczą.

Reakcja na list nie przyniosła jednak znaczącej zmiany. W finalnej wersji dokumentów regulujących politykę rolną UE pozostawiono tylko ogólne zapisy, a kwestę tego, jak skutecznie będą chronione torfowiska, pozostawiono w gestii poszczególnych krajów członkowskich. Z odpowiedzi na nasz apel, którą otrzymaliśmy od Janusza Wojciechowskiego – komisarza UE ds. rolnictwa – wynika, że to właśnie one mają wykazać się ambitnym podejściem do problemu ochrony klimatu i bioróżnorodności.

Choć torfowiska zajmują zaledwie 3% powierzchni lądów, ich oddziaływanie na procesy zachodzące w wodach i na lądach, a także w atmosferze, sięga daleko poza obszar ich występowania. Fot. Wiesław Król

Krajowy plan strategiczny

Na gruntach poszczególnych krajów od 2023 r. WPR realizowana będzie w oparciu o krajowe plany strategiczne (KPS). Polskie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi swój projekt Planu Strategicznego dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023–2027 opublikowało z końcem lipca 2021 (jest to już druga wersja dokumentu). W odniesieniu do ochrony terenów podmokłych niewiele tylko różni się ona od obowiązujących obecnie przepisów. Zaproponowano w nim ekoschemat „Retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych”, którego celem jest promowanie retencjonowania wody, a w efekcie poprawa gospodarki wodnej oraz zachowanie siedlisk hydrogenicznych. Trzeba jednak pamiętać, że ekoschematy są nową formą działań dobrowolnych w ramach WPR. W zamian za nie przysługiwać będą rolnikom płatności, podobnie jak za, obowiązujące już teraz i ujęte w nowych przepisach bez większych zmian, dobrowolne programy rolno-środowiskowo-klimatyczne, które w odniesieniu do ochrony torfowisk, jak dotąd nie przyniosły spektakularnych efektów.

Tak jak można się było spodziewać, w Polsce nie zamierza się wdrażać dodatkowych narzędzi i działań, wykraczających ponad minimum, którego wymaga ogólnoeuropejska legislacja. Podobnie sytuacja wyglądać będzie zapewne w większości krajów członkowskich. Kształt krajowego planu strategicznego zaproponowany przez Ministerstwo Rolnictwa podlega obecnie konsultacjom społecznym. Każdy może zgłosić swoje uwagi i propozycje do 15 września br. OTOP zabierze głos w procesie wspólnie z partnerami koalicji „Rolnictwo dla Przyrody” oraz „Koalicji Żywa Ziemia”. Przyjęcie jego ostatecznej wersji uzależnione będzie od akceptacji ze strony Komisji Europejskiej.

Tekst: Aleksandra Pępkowska-Król

Źródła:

• Bragg O., Lindsay R. (red.) 2003. Strategy and Action Plan for Mire and Peatland Conservation in Central Europe. Wetlands International, Wageningen, The Netherlands, VI + 94 ss.
• Greifswald Mire Centre 2019. Peatlands in the EU Common Agriculture Policy (CAP) after 2020. Dostęp on-line
• Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2021. Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023 – 2027 (druga wersja projektu). Dostęp on-line
• Open letter on Peatlands and Paludiculture in future CAP. Dostęp on-line
• Pępkowska-Król A., Wilk T. 2020. O znaczeniu torfowisk i ich zrównoważonym użytkowaniu w paludikulturze. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 76 (4): 4–19. Dostęp on-line
• Council of the European Union 2021. Proposal for a REGULATION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing rules on support for strategic plans to be drawn up by Member States under the Common agricultural policy (CAP Strategic Plans) and financed by the European Agricultural Guarantee Fund (EAGF) and by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) and repealing Regulation (EU) No 1305/2013 of the European Parliament and of the Council and Regulation (EU) No 1307/2013 of the European Parliament and of the Council – Consolidated text (recitals and articles). Dostęp on-line
• Council of the European Union 2021. Proposal for a REGULATION OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing rules on support for strategic plans to be drawn up by Member States under the Common agricultural policy (CAP Strategic Plans) and financed by the European Agricultural Guarantee Fund (EAGF) and by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) and repealing Regulation (EU) No 1305/2013 of the European Parliament and of the Council and Regulation (EU) No 1307/2013 of the European Parliament and of the Council – Consolidated text (Annexes I-XIV). Dostęp on-line

OTOP zajmuje się ochroną torfowisk od początku swojego istnienia, czyli już od 30 lat. Działania czynnej ochrony siedlisk terenów podmokłych prowadzimy m.in. w rezerwatach społecznych OTOP Karsiborska Kępa w woj. zachodniopomorskim oraz Szorce, Zajki i Mścichy w Dolinie Biebrzy, a także w rezerwacie przyrody Beka nad Zatoką Pucką. W latach 2019–2021 OTOP zaangażowane jest także w realizację międzynarodowego projektu poświęconego ochronie torfowisk i mokradeł zlewni Niemna „Rozwój zrównoważonego zarządzania torfowiskami w dorzeczu Niemna poprzez ich odtwarzanie i paludikulturę, w celu poprawy ich zdolności do retencji biogenów i innych usług ekosystemowych”. Działania na rzecz systemowych rozwiązań dotyczących rolnictwa sprzyjającego przyrodzie, klimatowi, rolnikom i konsumentom prowadzimy w ramach koalicji „Rolnictwo dla Przyrody” i „Koalicji Żywa Ziemia”.