Kopciuszek, fot. C. Korkosz
Kopciuszek Phoenicurus ochruros to pospolity, niepozorny ptak wielkości wróbla. Prawdopodobnie każdy miał okazję kiedyś go spotkać. Bardzo ruchliwy, często potrząsa ogonem, sprawiając wrażenie zaciekawionego i podekscytowanego.
Samce mają smolistoczarną pierś, pomarańczowordzawe podogonie i ogon – wyglądają więc, jakby zostały okopcone przez dym z komina, na którym chętnie przesiadują. Prawdopodobnie dlatego polska nazwa tego gatunku (tak jak postaci z bajki) pochodzi od słowa „kopeć”, oznaczającego osad z sadzy. Samiczki są skromniej ubarwione, szarobrunatne, ale także z pomarańczowym ogonem. Można je pomylić z samicami pleszki, do których są łudząco podobne, jednak samice pleszki są wyraźnie jaśniejsze.
Kopciuszki można łatwo zaobserwować na dachach, murkach, kominach, czy też antenach, gdzie śpiewają swoją charakterystyczną pieśń. Można w niej rozróżnić dwie części, oddzielone charakterystycznym, trzeszczącym przerywnikiem. Ten trzeszczący fragment piosenki (niektórzy porównują go do dźwięku szkła rozgniatanego butem na betonie) sprawia, że piosenka kopciuszka wyraźnie wyróżnia się spośród śpiewu innych gatunków.
Kopciuszek niegdyś zamieszkiwał wyłącznie górskie rejony środkowej i zachodniej Europy oraz środkowej Azji, a gniazda zakładał na skałach. Dopiero na początku XIX wieku rozpoczął ekspansję na tereny nizinne. Obecnie jest to ptak siedlisk zurbanizowanych, który bardzo chętnie gnieździ się w osiedlach ludzkich, na terenach przemysłowych, a także wśród zabudowań na obszarach rolniczych. Gniazda umieszcza w szczelinach murów, często wewnątrz budynków. Jest jednym z niewielu gatunków ptaków niezwiązanych w bezpośredni sposób z roślinnością i zasiedla niekiedy środowiska całkowicie jej pozbawione. Unika terenów leśnych, a szczególnie lasów iglastych. W górach gnieździ się wśród skał i głazów.
Areał występowania kopciuszka obejmuje obecnie Europę, Azję Mniejszą, Iran, Afganistan, Kirgistan, a także większą część Tybetu, Chin i Mongolii. W Europie omija regiony północne i jest rzadszy na Wyspach Brytyjskich i Półwyspie Fennoskandzkim.
Zimową wędrówkę kopciuszki zaczynają dosyć późno, bo w październiku, a czasem dopiero w listopadzie. Zimę spędzają w południowej Europie, północnej i wschodniej Afryce oraz w południowo-zachodniej Azji. Odnotowano próby zimowania kopciuszków w miastach Europy Środkowej, niekiedy również w Polsce. Wracają do nas w marcu, a pierwsze lęgi pojawiają się już pod koniec kwietnia. W czerwcu składają drugi lęg, a niektóre pary wyprowadzają nawet trzy lęgi w roku. Samica składa 5–6 jaj o białawej, czasem niebieskawej skorupce, których wysiadywanie trwa ok. 2 tygodni. Kolejne 14–15 dni pisklęta pozostają w gnieździe, a po następnych 2 tygodniach zaczynają same żerować. Często pozostają na terytorium rodziców, nawet gdy ci przystępują do drugiego lęgu. Naukowcy zaobserwowali, że samica rekordzistka w pięcioletniej historii lęgów zniosła aż 62 jaja i wychowała 51 młodych (od 7 do 14 rocznie)!
Jest to gatunek licznie występujący w Polsce, zwłaszcza na południu kraju. Szacowana średnia liczebność populacji według „Atlasu pospolitych ptaków lęgowych” (2012) wynosi 670 tysięcy par lęgowych. Jak pokazują dane z Monitoringu Ptaków Polski, w latach 2000–2004 liczebność kopciuszka znacznie spadła, jednak potem sytuacja się odwróciła i mniej więcej do roku 2010 jego populacja się zwiększała. Obecnie wielkość populacji kopciuszka wykazuje niewielki trend spadkowy, co raczej nie zagraża temu gatunkowi.
Maria Jujka-Radziewicz, Jadwiga Moczarska