Czy zmierzamy w kierunku zrównoważonych systemów rolno-żywnościowych?

Czy zmierzamy w kierunku zrównoważonych systemów rolno-żywnościowych?

Jakie powinno być rolnictwo i systemy żywnościowe, by można powiedzieć o nich, że odpowiadają na współczesne potrzeby związane z kryzysem klimatycznym i powiązanymi problemami środowiskowymi? Grupa ekspertek i ekspertów zmierzyła się z tym pytaniem i poddała ocenie plany strategiczne dla wspólnej polityki rolnej oraz projekty planów w dziedzinie energii i klimatu z 11 krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Analiza wykazała, że podejmowane i planowane działania nie są niestety wystarczające. Podsumowujący ją raport, którego współautorką jest Aleksandra Pępkowska-Król – koordynatorka ds. rolnictwa w OTOP –  opublikowany został w czerwcu 2024 r. na stronach Ecologic Institute.

Dlaczego konieczna jest transformacja systemów rolno-żywnościowych

W skali globalnej systemy rolno-żywnościowe odpowiadają za 1/3 emisji gazów cieplarnianych. W samej Unii Europejskiej 13% emisji pochodzi tylko z działalności rolniczej. Ale rolnictwo i konsumpcja żywności nie tylko istotnie wpływają na klimat, przyczyniają się również do spadku różnorodności biologicznej czy zanieczyszczenia środowiska. Dlatego coraz więcej stron zgadza się co do tego, że transformacja w kierunku bardziej zrównoważonych systemów rolno-żywnościwych jest nieunikniona. Niestety wnioski z opublikowanego przez Ecologic Institute raportu „Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies” (w jęz. angielskim) są raczej pesymistyczne dla krajów, które wzięto pod lupę – czyli Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier. Przeprowadzona analiza skupiła się na państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które w UE łącznie posiadają około 1/3 gruntów rolnych i odpowiadają za 23% emisji z sektora rolnego. To między innymi ta skala sprawia, że, by zaradzić wielorakim i wzajemnie powiązanym problemom środowiskowym, potrzebne są tu dużo bardziej ambitne systemowe rozwiązania niż te, które już teraz zakładają polityki.

Wspólna polityka rolna

Analiza obowiązujących we wspomnianych wyżej krajach planów strategicznych dla wspólnej polityki rolnej1 (PS WPR) wykazała, że polityka o największym budżecie w UE ma ciągle tylko ograniczony pozytywny wpływ na łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej. Narzędzie, jakim jest WPR, powinno być zdecydowanie lepiej wykorzystane do wspierania transformacji w sektorach rolnym i spożywczym, o czym pisaliśmy już wielokrotnie na stronie OTOP.

Przedstawione w raporcie zastrzeżenia dotyczą między innymi zakresu ekoschematów i płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych oraz przeznaczanych na nie środków. Interwencje  te mają na celu zachęcać gospodarstwa rolne do wdrażania praktyk rolniczych, wykraczających poza obowiązkowe normy i standardy. Wymogi wielu ekoschematów określono jednak tak, że tylko w nieznacznym stopniu wykraczają poza obowiązujące normy dobrej kultury rolnej. Oznacza to, że wydatkowane na nie znaczące środki tylko w niewielkim stopniu przyczyniają się do zwiększenia skali wdrażania prośrodowiskowych praktyk rolniczych. Z drugiej strony finansowanie dużo bardziej ambitnych działań rolno-środowiskowo-klimatycznych, pozostaje na niskim poziomie.

Kolejną ważną składową WPR są płatności powiązane z produkcją, które obecnie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wspierają przede wszystkim sektor hodowlany. Dopłaca się w ten sposób do intensywnej produkcji zwierzęcej, która odpowiedzialna jest za wysokie emisje gazów cieplarnianych i zanieczyszczenie środowiska. Tym samym podważa się cel, jakim jest dążenie do zmiany nawyków żywieniowych. Chodzi tu o upowszechnienie tzw. diety planetarnej, która w znacznej części oparta jest na produktach pochodzenia roślinnego (więcej o diecie planetarnej napisaliśmy tutaj). Ograniczenie wykorzystania produktów odzwierzęcych pozwoliłoby na wytwarzanie żywności w bezpiecznych dla planety granicach i jednocześnie byłoby bardzo korzystne dla zdrowia ludzi.

Warto podkreślić wagę ponownego nawadniania torfowisk i agroleśnictwa. Są to rozwiązania oparte na przyrodzie2, kluczowe w zakresie łagodzenia zmiany klimatu, adaptacji do niej, ale i innych korzyści środowiskowych (retencja, wsparcie różnorodności biologicznej, ochrona wód przed zanieczyszczeniami). Niestety w krajach Europy Środkowo-Wschodniej nie poświęca się im obecnie zbyt dużo uwagi. Dla przykładu w polskim planie strategicznym przewidziano zaledwie niewielkie wsparcie dla agroleśnictwa, natomiast paludikultura (rolnicze wykorzystanie ponownie nawodnionych torfowisk), podobnie jak w pozostałych krajach z omawianej jedenastki, nie jest wspierana w żaden sposób. O tym, jakie znaczenie ma odtwarzanie torfowisk w redukcji emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa pisaliśmy już wcześniej tutaj.

Krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu

Jeszcze gorzej wypadła ocena projektów krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK)3. Wynika z niej, że żaden z krajów Europy Środkowo-Wschodniej nie zamierza osiągnąć swoich celów dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych (GHG), wynikających z dwóch ważnych w tym aspekcie unijnych rozporządzeń:

1. w sprawie wspólnego wysiłku redukcyjnego (ustanawiającego dla każdego państwa członkowskiego UE krajowy cel redukcji GHG do 2030 r. w następujących sektorach: transport krajowy z wyłączeniem lotnictwa, budynki, rolnictwo, drobny przemysł i odpady);
2. LULUCF (ustanawiającego przepisy o redukcji emisji i pochłanianiu CO2 w sektorze użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwa).

Przyczynia się do tego m.in. fakt, że w obecnych projektach KPEiK rolnictwo i gospodarka gruntami są brane pod uwagę tylko w niewielkim stopniu. Środki techniczne, które przynoszą łatwo mierzalne redukcje emisji GHG, są preferowane w stosunku do bardziej kompleksowego podejścia wykorzystującego praktyki agroekologiczne, agroleśnictwo, odtwarzanie torfowisk czy zmiany w diecie.

Co dalej?

Zamierzeniem pomysłodawców i autorów raportu „Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies” nie było tylko narzekać. Za cel postawili sobie przedstawienie konkretnych propozycji poprawy sytuacji. Dlatego raport prezentuje również zbiór rozwiązań koniecznych do realizacji w obszarach rolnym, przetwórstwa żywności i zwyczajów dietetycznych. Już we wstępie podkreślono konieczność podejścia holistycznego w transformacji systemów rolno-żywnościowych, uwzględniającego:

1. zmianę praktyk rolniczych w kierunku agroekologii4 i szerokiego wykorzystania rozwiązań opartych na przyrodzie;
2. zmianę diety na taką, która oparta jest przede wszystkim na produktach roślinnych oraz
3. znaczące ograniczenie marnotrawienia żywności.

W odniesieniu do PS WPR, zasugerowano wprowadzenie zmian i uzupełnienia m.in. w zakresie:

– instrumentów degresywnych i ograniczających, zwłaszcza w krajach, w których dominują duże gospodarstwa rolne, co doprowadziłoby do bardziej sprawiedliwego podziału środków na rzecz małych i średnich gospodarstw.

– wzmocnienia wymogów dotyczących zdrowia gleby, ochrony trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk), obszarów i elementów wspierających różnorodność biologiczną, czy wreszcie ochrony i odtwarzania torfowisk (warto zwrócić uwagę, że konkretne rozwiązania w tym zakresie dla Polski zaproponowane zostały m.in. przez OTOP i koalicję Rolnictwo dla Przyrody w opracowaniu „Ochrona wód i mokradeł w krajobrazie rolniczym”);

– powiązania dopłat do produkcji zwierzęcej z klarownymi standardami ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt oraz ograniczenie tego typu płatności do zwierząt hodowanych ekstensywnie (taki sposób hodowli wspiera różnorodność biologiczną i zapobiega porzucaniu gruntów rolnych) przy jednoczesnym wycofaniu obecnie obowiązujących płatności powiązanych z produkcją, które trafiają przede wszystkim do dużych, intensywnie zarządzanych ferm.

Z wprowadzeniem tych zmian nie trzeba czekać na kolejną reformę wspólnej polityki rolnej. Z powodzeniem mogłyby zostać ujęte jeszcze w obecnej prespektywie finansowej (lata 2023–2027). Umożliwiają to unijne przepisy – PS WPR mogą być aktualizowane na bieżąco w zależności od zmieniających się potrzeb czy uwarunkowań.

KPEiK muszą natomiast zostać uzupełnione o wyraźne cele dotyczące wdrażania praktyk agroekologicznych, agroleśnictwa i nawadniania torfowisk, a także zrównoważonego chowu zwierząt i zrównoważonej konsumpcji żywności. Tylko takie podejście może zapewnić synergię z wszystkimi potrzebami w zakresie środowiska i zdrowia publicznego. Uznano, że jako minimum, kraje powinny dążyć do ilościowego określenia potencjału łagodzenia zmiany klimatu interwencji obowiązujących w ramach PS WPR i opracować krajowe oceny korzyści, do których przyczynią się zmiany w diecie.

Na samym końcu opracowania zwrócono uwagę na inspirujące przykłady dobrych praktyk w zakresie strategii żywieniowych, których stworzenie będzie miało kluczowe znaczenie dla wdrożenia proponowanych podejść i rozwiązań systemowych. Na szczęście, jak piszą autorzy, „nie trzeba wymyślać koła na nowo”. Już teraz istnieją w Europie strategie, z których można zaczerpnąć pomysły zapewniające sukces w zakresie procesów, treści i konkretnych zaleceń.

Tekst przygotowano na podstawie: Frelih Larsen A., Riedel A., Scheid A., Jägle J., Springer K., Bognar J., Wiltshire J., Freeman D., Crotty F., Kiresiewa Z., Rouillard J., Bibu T., Landgrebe-Trinkunaite R., Malek Z., Pępkowska-Król A., Morkvėnas Ž., Nyárai O., Karoglan S., Hološková A., Zemeckis R., Záhradník M. (2024). Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies. Ecologic Institute, Berlin. ISBN 978-3-937085-37-1

Raport (w j. ang) dostępny jest tutaj.

Tekst: Aleksandra Pępkowska-Król

https://www.ecologic.eu/19709

1 Plany strategiczne dla wspólnej polityki rolnej to dokumenty, które na poziomie krajów członkowskich UE regulują kształt polityki rolnej i wydatkowanie jej środków. Od zapisów tych planów zależą m.in. szczegółowe wymogi obowiązkowych norm dobrej kultury rolnej oraz zakres dobrowolnych ekoschematów i działań rolno-środowiskowo-klimatycznych. Plany określają także wysokość płatności rolnych oraz zakres merytoryczny i finansowy wspieranych inwestycji.

2 Rozwiązania oparte na przyrodzie (ang. nature based solutions; NBS) służą trwałemu i efektywnemu ekonomicznie pokonywaniu problemów środowiskowych i są wykorzystywane na wielu polach. Zalicza się do nich szereg praktyk inspirowanych i wspieranych przez przyrodę, które jednocześnie zapewniają korzyści środowiskowe, społeczne i gospodarcze. Co ważne pomagają także w budowaniu odporności obszarów wiejskich i miast.

3 Krajowe plany w zakresie energii i klimatu określają, w jaki sposób poszczególne kraje uwzględniają w swoich politykach lub zamierzają uwzględnić: efektywność energetyczną, odnawialne źródła energii czy redukcję emisji gazów cieplarnianych. Ponieważ plany odnoszą się do działań w różnych sektorach, ich opracowanie wymaga koordynacji ze strony wszystkich departamentów rządowych. Plany pozwalają ocenić, jak państwa członkowskie UE łączą siły, aby wspólnie zająć się transformacją energetyczną i łagodzeniem zmian klimatu w UE. Projekt polskiego „Krajowego Planu w dziedzinie Energii i Klimatu do 2030 r.” można znaleźć tutaj.

4 Agroekologia to sposób wytwarzania żywności w oparciu o wiedzę i doświadczenie rolników oraz wiedzę na temat zależności pomiędzy organizmami występującymi w ekosystemach rolniczych (w tym w glebie), które łącznie pozwalają m.in. na zastępowanie pestycydów i nawozów sztucznych przez naturalne rozwiązania. W agroekologii duży nacisk kładzie się na lokalne wytwarzanie żywności, jej jakość i sezonować, a także godną zapłatę dla osób zaangażowanych w jej wytwarzanie.