„Dywan” z płatków, fot. Krzysztof Stasiak
Sady owocowe stanowią szczególny typ ekosystemu wyróżniający się zwykle dość dużym obszarem oraz bardzo usystematyzowaną strukturą. Ze względu na występowanie licznych drzew w tym samym wieku o zbliżonym, regulowanym przez sadownika pokroju, przy jednoczesnym ograniczeniu występowania innych gatunków roślin, stanowią specyficzne siedlisko zwierząt, w tym ptaków.
Z uwagi na świadome, sztuczne zubożenie bioróżnorodności w sadach (szczególnie dotyczące szaty roślinnej i entomofauny, zwłaszcza owadów uważanych za szkodniki), jest to ekosystem niestabilny i bez ciągłej ingerencji człowieka nie jest w stanie utrzymać swojej funkcjonalności i produktywności. Głównym celem prowadzenia sadu jest dążenie do wyprodukowania owoców o jak najlepszych parametrach jakościowych i w maksymalnej możliwej ilości. Wymaga to zarówno dokarmiania roślin (nawożenia), ochrony przed patogenami (przede wszystkim grzybami strzępkowymi i bakteriami), szkodnikami (zdecydowana większość to owady) oraz utrzymywania odpowiedniej szaty roślinnej (ograniczenie rozwoju chwastów).
Podstawowe sposoby prowadzenia sadów
Rozróżnia się trzy podstawowe sposoby prowadzenia gospodarstwa sadowniczego:
- konwencjonalny, w którym stosuje się w zależności od potrzeb wszelkie dopuszczone do stosowania w danym typie upraw środki ochrony roślin,
- ekologiczny, w którym lista możliwych do zastosowania środków jest ograniczona, a środki te muszą spełniać bardziej rygorystyczne kryteria dopuszczenia do obrotu i stosowania,
- integrowany, gdzie dopuszczone jest stosowanie konwencjonalnych środków ochrony roślin, ale ich stosowanie powinno być poprzedzone innymi niechemicznymi sposobami redukcji patogenów m.in. koszenia międzyrzędzi zamiast używania herbicydów, czy odpowiednie prowadzenie cięcia gałęzi wiosną, a następnie palenie gałęzi – ogranicza to występowanie chorób, których zarodniki zasiedlają korę pędów.
Owady zapylające w sadzie, fot. Krzysztof Stasiak
Środki ochrony roślin
We wszystkich tych przypadkach, katalog środków ochrony roślin jest ściśle określony i regulowany odpowiednimi, aktualizowanymi przepisami prawa zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i krajowym. Wyróżnia się trzy główne rodzaje środków ochrony roślin:
- herbicydy – środki selektywnego lub nieselektywnego zwalczania chwastów w uprawach,
- fungicydy – środki grzybobójcze, selektywne lub nieselektywne,
- insektycydy – selektywne lub nieselektywne środki owadobójcze. Ze względu na stosowane substancje czynne oraz mechanizm działania, który jest uzależniony od grupy taksonomicznej organizmów docelowych (grzyby, rośliny lub zwierzęta), a także w związku z coraz powszechniejszym użyciem selektywnych środków, ich oddziaływanie na organizmy spoza grupy docelowej nie występuje lub jest niewielkie i najczęściej nie stanowi dla nich zagrożenia.
Każdorazowo do dopuszczenia danego środka do obrotu i stosowania wymagane jest przeprowadzenie procedury rejestracyjnej, obejmującej ocenę jego skuteczności, bezpieczeństwa dla ludzi i środowiska, opracowanie dawkowania oraz ocenę skutków ubocznych stosowania. Środki dopuszczone są poddawane regularnej weryfikacji, a wobec wciąż zaostrzanych przepisów i norm ich oddziaływania na zdrowie ludzi i środowisko, część z nich jest wycofywana z użycia w jej następstwie. Tworzone są także nowe preparaty, które po przejściu procesu rejestracji zastępują dotychczas stosowane. Każdy środek ochrony roślin ma ściśle określone dawkowanie oraz dopuszczalne terminy stosowania, które powinny być przestrzegane przez sadowników zarówno z uwagi na skuteczność czy też koszty oprysków, jak i późniejsze problemy ze sprzedażą owoców. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków w ramach realizacji projektu Bioróżnorodność w sadach współpracuje z odbiorcami owoców i soków – firmami Doehler i REWE. Niezależnie od standardowych procedur kontrolnych, mogą one prowadzić własne analizy dostarczanego surowca pod kątem pozostałości środków ochrony roślin. Jest to także czynnik ograniczający możliwość stosowania środków w sposób niezgodny z zalecanym dawkowaniem i terminami zabiegów.
Sad wieczorową porą, fot. Krzysztof Stasiak
Środki ochrony roślin, a ptaki
Z tego też względu, pomimo, iż roczny program ochrony sadu obejmuje do kilkudziesięciu zabiegów różnymi preparatami, nie stanowi to istotnego zagrożenia dla gniazdujących w sadach ptaków. Inwentaryzacje przeprowadzone w wybranych sadach wykazały w okresie lęgowym duże zagęszczenia ptaków budujących gniazda otwarte w koronach jabłoni, na różnych wysokościach, od ok. 1 m do wierzchołków drzew (zwykle ok. 3 m). Dominował kwiczoł, kos, śpiewak oraz zięba. Kontrolowane sady były chronione z zastosowaniem systemu konwencjonalnego, program ochrony był dostosowany do bieżącej sytuacji oraz możliwości, co pozwala traktować te sady jako dobry model badawczy. Podczas kontroli obserwowano wszystkie stadia lęgów ptaków, od zniesienia, poprzez moment klucia, pisklęta nieopierzone, aż do podlotów obserwowanych już poza gniazdem. Straty w gniazdach – zanotowane gniazda z martwymi pisklętami lub porzuconym zniesieniem stanowiły nie więcej niż 1-2% całości. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że gniazda są zakładane gdy drzewa pokrywają się liśćmi, a co za tym idzie są dobrze osłonięte przed drapieżnikami, warunkami pogodowymi i wpływem oprysków.
W sadach zainstalowano także budki lęgowe dla ptaków, przeznaczone dla gatunków takich jak bogatka. Były one obserwowane na obrzeżach sadów, w sąsiedztwie zabudowań lub zadrzewień. Budki instalowano w sposób ograniczający oddziaływanie warunków atmosferycznych i oprysków. Montowano je na betonowych słupkach stanowiących podporę przewodników – drutów stabilizujących drzewa, na wysokości zapewniającej osłonę liści. Otwory budek zostały skierowane wzdłuż rzędów drzew, co ogranicza możliwy wpływ oprysków, których kierunek jest prostopadły do osi rzędu. Wszystko to sprawia, że gniazda znajdujące się w budkach lęgowych są lepiej zabezpieczone przed działaniem środków ochrony roślin, niż gniazda otwarte budowane przez ptaki w koronach drzew.
Budka dla sikor, fot. Krzysztof Stasiak
Ptaki – naturalni wrogowie tzw. szkodników
Dostępne dane i wyniki badań prowadzonych w Europie Zachodniej wskazują na możliwość znacznego ograniczenia konieczności stosowania insektycydów po wprowadzeniu do sadu odpowiedniej populacji ptaków żywiących się larwami i imago tzw. szkodników. Żerując ograniczają one populację szkodników, przez co zmniejszają straty plonu. Również rosnąca świadomość wśród sadowników oraz kampanie informacyjne na temat introdukowania gatunków pożytecznych owadów oraz owadów zapylających jest dynamicznie rozwijającym się trendem w prowadzeniu tego typu upraw.
Kwitnący sad, fot. Krzysztof Stasiak