Karsiborska Kępa

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków stawia sobie za cel ochronę dziko żyjących ptaków i ich siedlisk. Aby go osiągnąć OTOP wykupuje i dzierżawi grunty oraz prowadzi na nich gospodarkę rezerwatową.

Rezerwat Karsiborska Kępa jest położony na wyspie o tej samej nazwie, będącej częścią Delty Świny – ostoi ptaków o randze europejskiej. Rezerwat ten jest pierwszym (i jak na razie jedynym) rezerwatem należącym do OTOP. Rezerwat Karsiborska Kępa jest jednym z pierwszych rezerwatów społecznych, i chyba pierwszym, w którym jako sposób ochrony przyjęto metody czynne, czyli aktywne działania i prace, w odróżnieniu od rezerwatów ścisłych, które są zamknięte na wszelkie działania człowieka.

Społeczny rezerwat OTOP Karsiborska Kępa składa się w swej obecnej formie z terenów należących do Towarzystwa o powierzchni wynoszącej 177,60 ha oraz terenów dzierżawionych od skarbu państwa o powierzchni 19,92 ha. Wypełnia on ponad połowę areału wyspy Karsiborska Kępa, a dodatkowo w jego skład wchodzi kilkuhektarowa wyspa Bielawka położona na północny-zachód od Kępy i dwie podobne wielkością wyspy zlokalizowane na północny-wschód od Kępy. Trzeba przy tym zaznaczyć, że wszystkie te wyspy są częścią ostoi ptaków o randze międzynarodowej (IBA – Important Bird Area) o nazwie “Delta Świny”, a także ptasiego obszaru Natura 2000 “Delta Świny”.

Pierwszym widokiem, który rzuca się w oczy wchodząc na Karsiborską Kępę są rozległe, otwarte przestrzenie pastwisk i łąk. Wyspa wyróżnia się spośród innych wysp Delty tym, że wykorzystywana jest jako obszar pastwiskowy. Jest ona otoczona wałem, pokryta siecią melioracyjną i systemem ogrodzeń pastwiskowych. W samym rezerwacie można wyróżnić dwie części: zachodnią, w której dominują pastwiska i łąki oraz wschodnią z turzycowiskami przerośniętymi szuwarem trzcinowym. Najlepiej rozpoznawalnym miejscem na Karsiborskiej Kępie jest wieża obserwacyjna, z której rozpościera się piękny widok na otwarty krajobraz Karsiborskiej Kępy i nurt Starej Świny z malowniczymi wysepkami i na krajobraz Wolińskiego Parku Narodowego. Trasy turystyczne Karsiborskiej Kępy prowadzą na rozlewiska w północnej części wyspy, przy których odpoczywają i żerują ptaki przelotne oraz do siedlisk lęgowych wodniczki we wschodniej części wyspy.

Cele nie będące bezpośrednio związane ochroną walorów przyrodniczych Karsiborskiej Kępy, ale także bardzo ważne dla OTOP to: rozwój więzi i współpracy pomiędzy społecznością lokalną a rezerwatem, rozwój turystyki przyjaznej przyrodzie, dobra współpraca z władzami samorządowymi. Cele te OTOP realizuje m.in. poprzez organizację imprez plenerowych, wycieczek i lekcji na wolnym powietrzu, zatrudniając do różnych prac mieszkańców sąsiedztwa rezerwatu oraz promując walory przyrodnicze i turystyczne jego okolic.

Większość działań realizowanych przez Towarzystwo w rezerwacie podlega stałemu wewnętrznemu monitoringowi, co rozumieć należy jako gromadzenie wszelkich danych opisujących skalę podejmowanych działań, ich lokalizację i efektywność. Jest to rozległa i istotna dziedzina funkcjonowania. Dla przykładu zbierane są dane kartograficzne ilustrujące obsadę kwater wypasowych bydłem i końmi, areały koszenia trzciny i niedojadów, wykonywane są fotografie dokumentujące wydarzenia typu wycieczek czy obozów wolontariuszy, notowana jest liczba odwiedzających. Jednym z najważniejszych rodzajów monitoringu jest monitoring szaty roślinnej i ptaków lęgowych, których to celem jest zbadanie skuteczności podejmowanych działań ochronnych.

Obecnie, poza gospodarką prowadzoną przez OTOP, na wyspie gospodarują nieliczni właściciele prywatni. Istnieją dwie plantacje trzciny, a w użyciu jest co najwyżej kilkanaście ha pastwisk, na których wypasane są jeszcze bydło i konie.

Przyroda Karsiborskiej Kępy narażona jest na różnorodne negatywne wpływy antropogeniczne i naturalne. Większość z nich wynika z dostępności terenów wyspy dla ruchu turystycznego, braku ochrony prawnej oraz gospodarczej działalności człowieka.

Zagrożenia antropogeniczne:

• porzucanie i zanik tradycyjnych dla tego miejsca metod gospodarowania, czyli stopniowe bądź nagłe wycofanie się przez już nielicznych rolników z utrzymywania wypasu bydła i koni na Karsiborskiej Kępie – czy to na gruntach własnych czy użyczonych od OTOP,
• rozwój plantacji trzciny ukierunkowanych na intensywną produkcję, które nie pozostawiają enklaw innej roślinności i dążą do znacznego zmniejszenia udziału takich roślin dolnych pięter jak turzyce (siedlisko lęgowe wodniczki) oraz do zagęszczenia trzcinowisk,
• rozwój niekontrolowanego ruchu turystycznego, a więc zwiększenie się liczby grupowych lub indywidualnych wizyt, które nie będą konsultowane ani umawiane z przedstawicielami OTOP, albo też będą organizowane przez innych właścicieli gruntów na Karsiborskiej Kępie,
• zanieczyszczenia gleby i wody wynikające z: wpływu pobliskiego składowiska odpadów, działań wandali wylewających zanieczyszczenia płynne do sieci rowów wyspy, penetracji potencjalnych ropopochodnych zanieczyszczeń z rzeki Świny,
• kłusownictwo zagrożonych i innych chronionych gatunków ptaków, zwłaszcza kaczkowatych podczas wędrówek.

W kategorii zagrożeń naturalnych, obok tak uniwersalnych jak susze, powodzie itp. wymienić należy te najbardziej charakterystyczne dla Karsiborskiej Kępy:

• stopniowy zanik zawartości soli w glebie, która to ilość jest niezbędna do prawidłowego rozwoju zbiorowisk roślin słonolubnych,
• ekspansja zwartych i ubogich gatunkowo trzcinowisk, “zamykająca” przestrzenie niezbędne dla lęgowych siewkowców, wodniczki i wędrownych kaczkowatych,
• zmiana struktury pastwisk powodująca eliminację roślin słonolubnych, mniej konkurencyjnych wobec wysokich traw i pospolitych sitów,
• presja drapieżników takich jak lisy, dziki, jenoty czy wrony, która przy niewielkiej ilości lęgowych par cennych gatunków ptaków, może prowadzić do dość znacznych strat.

Historia

Historia użytkowania gruntów wyspy Karsiborskiej Kępy liczy sobie ponad osiemdziesiąt lat. Już w latach 20.-30. XX wieku przystosowano wyspę do wypasu zwierząt wznosząc okalający ją wał i budując sieć rowów melioracyjnych. Okres ten był najprawdopodobniej czasem najbardziej intensywnego wykorzystania wyspy przez człowieka.

Po drugiej wojnie światowej teren Karsiborskiej Kępy był wykorzystywany ze zmienną intensywnością, przy czym chyba największe nasilenie wypasu (do 450 sztuk zwierząt) miało miejsce w latach 70., gdy na wyspie gospodarowała Spółdzielnia Produkcyjna “Ognica”. Od tamtego czasu intensywność gospodarowania na wyspie znacznie zmalała. Spowodowało to degradację stanu rowów melioracyjnych (zamulenie i zarośnięcie) oraz drastyczny rozwój i zwiększenie zasięgu trzcinowisk, które jeszcze na początku lat 70. wkraczały tylko na 25 % powierzchni pastwisk, a dzisiaj są na ponad połowie. Zjawiska te zaczęły zagrażać walorom przyrodniczym Karsiborskiej Kępy, a zwłaszcza światu ptaków gniazdujących w niskiej roślinności i słonolubnej florze ukształtowanej poprzez wieloletni wypas.

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków postanowiło zatrzymać niekorzystne procesy tworząc w 1993 roku na tej wyspie własny rezerwat. Rezerwatowe grunty udało się zakupić dzięki finansowemu wsparciu firmy Swarovski Optik z Austrii. Rezerwat ten jest jednym z pierwszych rezerwatów społecznych i chyba pierwszym, w którym jako sposób ochrony przyjęto aktywne działania na rzecz przyrody.

Bezpośrednim bodźcem do powołania własnego rezerwatu na Karsiborskiej Kępie były wyniki badań, jakie przeprowadzono w jej okolicy na początku lat 90. XX wieku. Badania wykazały występowanie stosunkowo dużej populacji lęgowej wodniczki oraz cennych gatunków z grupy siewkowców z biegusem zmiennym podgatunku schinzii. Szczególnie istotny był fakt zasiedlania obszaru przez wodniczkę, gdyż zarówno wtedy, jak i obecnie gatunek ten jest jednym z najbardziej zagrożonych wymarciem ptaków wróblowych Europy. Powołanie do życia własnego rezerwatu było ważne dla OTOP także z tego względu, że było znakomitą okazją do rozpoczęcia wdrażania w życie celów czynnej ochrony przyrody.

Współpraca i edukacja</h3

Jak OTOP współpracuje z innymi dla ochrony Karsiborskiej Kępy?

• Z okolicznymi hodowcami bydła i koni – nieodpłatnie użytkują oni blisko 50 ha pastwisk Towarzystwa utrzymując na nich ekstensywny wypas bydła i koni;
• Z członkami społeczności lokalnej – wykonują oni dla OTOP różne zlecenia, polegające głównie na pracach fizycznych przy utrzymaniu ogrodzeń kwater wypasowych, konserwacji infrastruktury turystycznej, organizacji prac ochroniarskich lub zaplecza technicznego i obozowisk dla wolontariuszy;
• Z plantatorami trzciny z regionu – którzy uzyskują możliwość towarowego pozyskania trzciny na terenach OTOP w zamian za letnie koszenie trzciny lub prace konserwacyjne sieci melioracyjnej;
• Z osobami poszukującymi stażów i szkoleń – organizując dla nich we współpracy z Urzędem Pracy staże i szkolenia z zakresu zarządzania rezerwatem i czynnej ochrony przyrody;
• Z miejscowymi właścicielami kwater letniskowych – goszczą oni odwiedzających rezerwat;
• Z władzami samorządowymi Świnoujścia – przy promocji walorów przyrodniczych i turystycznych miasta, przy konstrukcji planów zagospodarowania przestrzennego i rozwoju turystycznego;
• Ze szkołami Świnoujścia – przy organizacji Europejskich Dni Ptaków i innych akcji edukacyjnych;
• Z uczelniami wyższymi w Szczecinie – których pracownicy naukowi oraz studenci prowadzą badania na terenie rezerwatu.

Jak można się przyłączyć do współpracy?

Każdy może przyłączyć się do działań podejmowanych przez OTOP na Karsiborskiej Kępie, czy to jako osoba prywatna, przedsiębiorstwo czy instytucja. Bardzo chętnie podejmiemy każdy rodzaj współpracy mający na celu ochronę i promocję walorów przyrodniczych tej wyspy i jej okolic. W miarę posiadanego czasu i możliwości logistycznych możemy pomóc innym, którzy chcą na swoich terenach podjąć aktywne działania na rzecz ochrony przyrody.

Europejskie Dni Ptaków

Jest to międzynarodowe święto miłośników ptaków obchodzone na całym świecie w pierwszy weekend października, a poświęcone idei ochrony ptaków i ich siedlisk. Więcej o Europejskich Dniach Ptaków dowiesz się tu [link]. Na Karsiborskiej Kępie podczas obchodów Dni Ptaków organizujemy wycieczkę przez najciekawsze tereny rezerwatu obserwując i licząc ptaki zatrzymujące się na wyspie, na okolicznych wodach lub przelatujące w okolicy. Na ogół wycieczka ma miejsce w sobotę około godziny 10:00 lub 11:00. O szczegółach dowiedzieć się można śledząc Aktualności.

Program edukacyjny dla szkół i uczelni wyższych

• Cel programu – Program ten ma na celu przybliżenie jego uczestnikom walorów przyrodniczych Karsiborskiej Kępy i jej okolic, ma za zadanie zobrazowanie zależności ekologicznych istniejących na tego typu siedliskach (pastwiska, wody, delta rzeczna, podmokłe łąki). Istotnym celem programu jest uczulenie słuchaczy na zagrożenia antropogeniczne i naturalne z jakimi mamy do czynienia w ekosystemie wyspy. W ogólności program ma rozwijać umiejętności całościowego postrzegania ekosystemu i jego wewnętrznych zależności oraz zewnętrznych zagrożeń oraz ma prowokować do samodzielnych przemyśleń na temat możliwości ochrony takich miejsc jak Karsiborska Kępa.
• Oferta dla szkół i uczelni wyższych – obejmuje zajęcia terenowe, których szczegółowy przebieg może być modyfikowany w zależności od potrzeb. Zajęcia zasadniczo obejmują: krótkie wprowadzenie do wybranego tematu i kilka słów o rezerwacie, wycieczkę drogami przecinającymi najważniejsze obszary rezerwatu z obserwacją ptaków i zjawisk przyrodniczych gołym okiem jak i za pomocą sprzętu optycznego, obserwacje okolic z wieży widokowej, aktywne gromadzenie wiedzy poprzez samodzielne “ekspedycje” grup tematycznych do wyznaczonych w terenie punktów, wspólne zebranie i wymianę spostrzeżeń pomiędzy grupami tematycznymi, pytania “egzaminacyjne” dla grup tematycznych i uzupełnienie wiedzy przez prowadzącego.
• Terminy zajęć – właściwie cały rok jest dobrą okazją do poznawania przyrody Karsiborskiej Kępy, zależy to od tematyki poruszanej na zajęciach np. zimą można dyskutować o ptakach zimujących i problemach jakie napotykają. Najlepszym jednak okresem jest wiosna czyli maj i czerwiec gdy odbywają się lęgi i rozwija się roślinność oraz jesień czyli wrzesień i październik gdy trwa intensywna wędrówka ptaków.
• Czas trwania zajęć – sama wycieczka z krótkim wstępem i obserwacją ptaków z pomocą lornetek i teleskopu trwa przeciętnie około dwóch godzin, jednak szerszy program edukacyjny z aktywnym udziałem dzieci/młodzieży/studentów może trwać nawet do czterech godzin.
• Wielkość grupy i niezbędny sprzęt – Ograniczeniem wielkości grupy jest właściwie tylko możliwość sprawnego nad nią zapanowania i zorganizowania jej w ewentualne podgrupy tematyczne. Należy też pamiętać o charakterze miejsca i konieczności zachowania spokoju i dyscypliny aby nie straszyć ptaków. Z doświadczeń wynika, że nawet grupy o wielkości 50-60 osób nie stanowią problemu pod warunkiem zachowania dyscypliny i podziału na podgrupy. Niezbędny sprzęt to dobre terenowe obuwie (typu trapery) lub kalosze. Strój powinien mieć stonowaną barwę. Wskazane jest posiadanie własnego sprzętu optycznego (tym bardziej im większa jest grupa), jednakże OTOP może zapewnić teleskop i lornetki (po jednej na podgrupę).
• Koszt przeprowadzenia zajęć – uzależniony jest od wielkości grupy. Przyjęta obecnie zasada polega na tym, że pobieramy stałą opłatę “za zajęcia” plus każdy z uczestników zobowiązany jest do wykupienia “karty wstępu”. Przykładowo: mamy grupę szkolną o liczebności 30 osób – kwota “za zajęcia” wyniesie 20 zł a suma za “karty wstępu” wyniesie przy tej liczebności 30 zł (1 zł/os.) – razem mamy 50 zł (są to kwoty przykładowe, a o aktualne koszty proszę pytać organizatora! – dział Kontakt).
• Materiały jakie dostaną uczestnicy i nauczyciel – to na ogół tzw. Biuletyn Spotkań, w którym oprócz podstawowych informacji o OTOP i rezerwacie znajduje się opis przebiegu zajęć i pytania “egzaminacyjne”, dodatkowo barwny folder o Karsiborskiej Kępie, natomiast nauczyciel może otrzymać konspekt zajęć.

Kto nas wspiera?

Nasza działalność na Karsiborskiej Kępie od momentu utworzenia rezerwatu wspierana była i jest przez różne fundacje rządowe, samorządowe jak i prywatne, zarówno polskie jak i zagraniczne. Warto wspomnieć, że samo utworzenie rezerwatu w 1993 roku i wykup gruntów nie byłoby możliwe bez sponsora, którym był Swarovski Optik.

Najważniejsze organizacje wspierające nasz rezerwat:

• Swarovski Optik www.swarovskioptik.at
• Miasto Świnoujście www.swinoujscie.pl
• Global Environment Facility www.thegef.org/gef
• Fundacja Ekofundusz www.ekofundusz.org.pl
• Vogelbescherming Nederland www.vogelbescherming.nl
• Unia Europejska: Fundusz LIFE www.ec.europa.eu/environment/life