Osłabienie środowiskowych wymogów WPR złe dla przyrody i rolnictwa

Pod wpływem protestów rolników, które od początku roku z dużą intensywnością organizowane są niemal we wszystkich krajach członkowskich, w tym w Polsce, w marcu Komisja Europejska zaproponowała trwałe obniżenie wymogów środowiskowych unijnej wspólnej polityki rolnej (WPR). To krok, który zdecydowanie sprzeczny jest z obecną wiedzą naukową z zakresu kryzysu różnorodności biologicznej i jego wpływu na sam sektor rolny. Jeśli zmiany zostaną przyjęte, wpłyną na pogorszenie i tak już złej sytuacji różnorodności biologicznej w krajobrazie rolniczym, a w dłuższej perspektywie zagrożą stabilności sektora rolnego. Dodatkowo cały proces uznać należy za niezgodny z zasadami demokracji i pozbawiony przejrzystości.

W niniejszym artykule staramy się wyjaśnić, czego szczegółowo dotyczą propozycje KE i dlaczego ich przyjęcie pogorszy sytuację przyrody w krajobrazie rolniczym, jak i samego sektora rolnego. Sprzeciwiamy się również  niedemokratycznym standardom legislacji, na jakie zdecydowała się Komisja Europejska.

Osłabiona warunkowość – ósma norma dobrej kultury rolnej

Ostatnia reforma wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej wprowadziła nową zieloną architekturę, zgodnie z którą wszyscy rolnicy i rolniczki, pobierający płatności rolne, zobowiązani są do przestrzegania zasad tzw. warunkowości. W jej ramach we wszystkich krajach członkowskich obowiązuje dziewięć norm dobrej kultury rolnej (ang.  good agricultural and environmental conditions; w skrócie GAEC), których celem jest ochrona gleb, wsparcie różnorodności biologicznej powiązanej z krajobrazem rolniczym czy przeciwdziałanie zmianom klimatycznym.

Zaproponowane przez Komisję Europejską w marcu 2024 r. modyfikacje WPR dotyczą przede wszystkim ósmej normy dobrej kultury rolnej, która jest odpowiedzią na potrzebę odbudowania zasobów różnorodności biologicznej w krajobrazie rolniczym, uszczuplonych w ostatnich dziesięcioleciach głownie w wyniku stosowania intensywnych metod produkcji żywności. Norma ta wprowadza obowiązek przeznaczania minimum 3 lub 4 proc. (w zależności od specyfiki gospodarstwa rolnego) powierzchni gruntów ornych na obszary nieprodukcyjne. W Polsce wymóg ten dotyczy jednak tylko gospodarstw, których powierzchnia przekracza 10 ha, czyli miałby obowiązywać tylko nieco ponad 1/4 i to największych gospodarstw w naszym kraju [PS dla WPR 2022; Powszechny Spis Rolny 2020]. To właśnie w tym zakresie norma ma zostać trwale wycofana, co w skali całej Unii Europejskiej będzie skutkować „usunięciem” z krajobrazu rolniczego wielu ważnych siedlisk dzikich zwierząt, a także tym, że pestycydy będą mogły być wykorzystywane na gruntach ornych o powierzchni o 9 mln ha większej niż dotychczas [Foote 2024].

Za obszary nieprodukcyjne uznaje się m.in. rowy, zadrzewienia śródpolne, małe zbiorniki wodne, a dodatkowo także ugory, na których nie są stosowane środki ochrony roślin. Nic bardziej mylnego niż nazywanie ich nieprodukcyjnymi, wszystkie te elementy stanowią bowiem przestrzeń dla dzikiej przyrody – a co za tym idzie mają bardzo duże znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej, w tym dla wielu gatunków roślin, bezkręgowców (w których grupie znajdują się niezwykle ważne dla wydajności rolnictwa dzikie owady zapylające), jak również ptaków (tu również wiele gatunków to sprzymierzeńcy rolników).

Dodatkowo zgodnie z omawianą normą na wszystkich użytkach rolnych zachowaniu podlegają rowy i małe stawy. Zakazane jest również ścinanie żywopłotów i drzew podczas okresu lęgowego ptaków oraz okresu wychowu młodych. Te wymogi dotyczą wszystkich gospodarstw (niezależnie od wielkości i specyfiki produkcji) i mają zostać utrzymane.

Osłabiona warunkowość – normy 6, 7 i 9

Zaproponowane w marcu zmiany znacząco wpływają również na inne normy DKR, w tym szóstą i siódmą dotyczące ochrony gleb poprzez odpowiednio zapewnienia pokrywy glebowej oraz stosowania płodozmianu na gruntach ornych. W przypadku pokrywy glebowej kraje członkowskie będą mogły bardziej elastycznie podejść do wyznaczania okresów wrażliwych, w których jej utrzymanie będzie obowiązkowe, oraz samych praktyk, poprzez które norma będzie realizowana. Płodozmian nadal będzie częścią normy siódmej, ale jej wypełnienie będzie możliwe również z jego pominięciem, poprzez zróżnicowanie struktury upraw.

Państwa członkowskie będą również mogły wprowadzać odstępstwa od norm 5, 6, 7 i 9 w sytuacjach, w których ich wymogi są sprzeczne z ich celami. Ten zapis uderza zarówno w potrzebę ochrony gleb (normy 5 dotycząca odpowiedniego zarządzania orką na stokach, a także 6, 7), jak i ochronę najcenniejszych łąk i pastwisk w obszarach Natura 2000, które podlegają zakazowi przekształcania w ramach normy 9.

Ponadto KE zaproponowała, by w odniesieniu do wszystkich dziewięciu norm DKR istniała możliwość czasowego odstępstwa w sytuacjach, gdy w danym roku warunki pogodowe uniemożliwiają spełnienie ich wymogów. Nie doprecyzowano, co należy rozumieć przez warunki pogodowe uniemożliwiające spełnienie określonych norm i na jakiej dokładnie podstawie takie odstępstwa będą mogły być wprowadzane, co daje krajom członkowskim dużą swobodę w interpretacji zapisów. Dodatkowo odstąpiono od obowiązku dostosowywania planów strategicznych WPR do najnowszych polityk środowiskowych.

O ile z dość dużą dokładnością można oszacować, jakie straty dla różnorodności biologicznej, przyniesie usunięcie z normy ósmej zapisów dotyczących przestrzeni dla przyrody, to już nie da się tego zrobić w odniesieniu do pozostałych norm i wpływu ich ostatecznego poluzowania na przyrodę, jakość gleb czy klimat. Wynika to z bardzo ogólnego charakteru większości zapisów – kraje członkowskie otrzymają bowiem narzędzie, które będą mogły dość dowolnie interpretować. KE nie zdecydowała się także na sporządzenie oceny wpływu zaproponowanych zmian na środowisko. Uznano, że wdrożenie tej ważnej procedury, oceniającej propozycje prawne pod kątem potencjalnych skutków gospodarczych czy środowiskowych, nie jest w tym przypadku konieczne. Za ważniejsze uznano pilne rozwiązanie sytuacji kryzysowej w sektorze rolnym UE. Tylko czy osłabienie warunkowości rzeczywiście służy rozwiązaniu najważniejszych problemów i samemu rolnictwu?

Decyzje wbrew bezpieczeństwu żywnościowemu

Środowiskowe wymogi WPR miały być istotnym narzędziem w dążeniu do rozwiązania kryzysów klimatycznego i różnorodności biologicznej, w których wzmacnianiu sektor rolny, w tym w szczególności przemysłowa produkcja rolnicza, ma duży udział. Jednocześnie to właśnie rolnictwo najdotkliwiej odczuwa zagrożenia związane ze zmieniającym się klimatem czy utratą dzikich gatunków.

Jedną z najszybciej zanikających grup zwierząt są obecnie owady. Przyczyny drastycznych spadków liczebności w przypadku tych bezkręgowców, to przede wszystkim utrata siedlisk (w tym w związku z intensyfikacją rolnictwa), stała ekspozycja na pestycydy i zmiany klimatu [np. Goulson 2019, Potts i in. 2015]. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku ptaków. Powiązane z krajobrazem rolniczym gatunki odnotowują największe spadki liczebności [Wardecki i in. 2021]. W skali Europy odpowiada za to przede wszystkim wzrost ilości stosowanych pestycydów i nawozów mineralnych, co wiąże się m.in. z tym, że dla większości podstawę diety stanowią właśnie owady, silnie odczuwające intensyfikację rolnictwa [pisaliśmy o tym szerzej m.in. tutaj].

Jaki to ma wpływ na samo rolnictwo? Ponad 80% upraw w Unii Europejskiej przynajmniej pośrednio uzależnione jest od zapylania przez owady [Potts i in. 2015]. Wśród ptaków, w tym tych zanikających, również znajdują się sprzymierzeńcy rolników i rolniczek – wiele gatunków pomaga w walce z niepożądanymi bezkręgowcami czy gryzoniami, przez co skutecznie obniżają ilości potrzebnych do ich zwalczania pestycydów. A przecież obszary, które nazywane są dość niefortunnie nieprodukcyjnymi, stanowią w obrębie gruntów rolnych także o ochronie gleb przed erozją, która już teraz jest poważnym zagrożeniem, i przewiduje się, że będzie postępować. Miejsca te mają również duży potencjał w retencjonowaniu wody, której niedobory z roku na rok są coraz większym problemem rolników i rolniczek.

Komisja Europejska, nie wzięła niestety pod uwagę tych faktów i, odsuwając w czasie realizację celów unijnego zielonego ładu i strategii od „Pola do stołu”, przyczynia się do pogorszenia i tak już niedobrej sytuacji sektora rolnego, a co za tym idzie bezpieczeństwa żywnościowego.

Krótka historia rachitycznej zielonej architektury WPR

Od początku reformy WPR jej zielona architektura była krytykowana przez środowisko naukowe i ekologiczne organizacje pozarządowe za zbyt niskie ambicje w odniesieniu do ogromnych potrzeb wynikających z kryzysów różnorodności biologicznej i klimatycznego [Candel i in. 2021, EEB i BirdLife 2022, BirdLife i in. 2022;  pisaliśmy o tym m.in. tutaj i tutaj]. Mimo to na początku 2023 roku doprowadzono do jeszcze większego ich osłabienia. W związku z agresją Rosji na Ukrainę zdecydowano o derogacji dla norm ósmej i siódmej – na rok odstąpiono od przeznaczania minimalnego odsetka gruntów ornych na obszary nieprodukcyjne (przestrzeń dla przyrody) oraz od wymogu zmianowania, by zapewnić możliwość wyprodukowania większych ilości zbóż. Miało to zagwarantować bezpieczeństwo żywnościowe w UE w obliczu zagrożonych dostaw z Ukrainy.

Decyzje Komisji Europejskiej w odniesieniu do WPR, które podejmowane były już w 2024, w dużej mierze były odpowiedzią na szeroko zakrojone protesty rolników sprzeciwiających się europejskiemu zielonemu ładowi, które od początku roku z dużą intensywnością organizowane są niemal we wszystkich krajach członkowskich, w tym w Polsce. W styczniu 2024 r. KE poinformowała o możliwości przedłużenia derogacji od normy ósmej na kolejny rok, a następnie ją wprowadziła. Koalicje Rolnictwo dla Przyrody oraz Żywa Ziemia, w pracach których uczestniczy OTOP, zaapelowały wówczas do polskiego Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o niepopieranie propozycji KE. Z odpowiedzi dowiedzieliśmy się, że w opinii naszego Ministerstwa „obowiązek ugorowania gruntów, wynikający z normy GAEC 8 jest nadmiernym i niezrozumiałym obciążeniem nakładanym na rolników”. W związku z powyższym polskie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zabiegało o jego usunięcie, a w zamian wprowadzenie działań dobrowolnych (i dodatkowo wynagradzanych) w tym zakresie.

W marcu br. KE wykonała kolejny krok w kierunku osłabienia środowiskowych wymogów WPR. Zapowiedziano trwałe usunięcie z warunkowości normy ósmej (w zakresie dotyczącym minimalnego odsetka obszarów nieprodukcyjnych), i dodatkowo większą elastyczność we wdrażaniu pozostałych norm, co w praktyce może oznaczać znaczące osłabienie również i ich efektu środowiskowego. Ostateczną decyzję podejmie Parlament Europejski podczas posiedzenia, które odbędzie się w już kwietnia br.

Zmiana WPR niedemokratyczna i nietransparentna

Nie ulega wątpliwości, że KE podejmuje decyzję sprzeczną z naukową wiedzą, a w dłuższej perspektywie mogącą zagrozić stabilności sektora rolnego. Dodatkowo cały proces legislacyjny prowadzony jest w sposób, który należy uznać za niedemokratyczny i nietransparentny. Konsekwencją pośpiechu, w jakim procedowane są zmiany, jest m.in. odejście od przeprowadzenia oceny oddziaływania ich skutków na środowisko. Nie przeprowadzono również konsultacji z wszystkimi zainteresowanymi stronami. Decydując o sprawach mających wpływ nie tylko na rolników, ale także na środowisko i zdrowie ludzi, nie wzięto pod uwagę interesów całego społeczeństwa, a jedynie wąskiej grupy – w konsultacjach udział wzięły zaledwie 4 ogólnoeuropejskie organizacje rolnicze. Co więcej, większość spotkań i dyskusji odbywała się za zamkniętymi drzwiami.

Sprawę naświetla w swoich mediach społecznościowych wiele europejskich organizacji środowiskowych. Przykładowo Federacja BirdLife na portalu X podkreśliła niedopuszczalny brak oceny oddziaływania proponowanych zmian na środowisko. Jednocześnie zwróciła uwagę na silny wpływ na samo rolnictwo kryzysów środowiskowych, które mogą zostać pogłębione.

(4) BirdLife Europe & Central Asia on X: “Right now, #AGRIFISH Ministers are meeting to address the pressing crisis farmers are facing. They will discuss the outrageous and misleading proposal put forward by the @EUCommission suggesting making legislative changes to the Common Agriculture Policy by eliminating crucial… https://t.co/axxIfrtYVk” / X (twitter.com)

W marcu br. szesnaście międzynarodowych organizacji środowiskowych podpisało się także pod otwartym listem do przewodniczącej KE Ursuli von der Leyen (list w wersji angielskiej można znaleźć tutaj), w którym zaapelowano do wycofania wniosku legislacyjnego i zagwarantowania, że przyszłe inicjatywy dotyczące rolnictwa w UE będą zgodne z demokratycznymi prawami jej obywateli.

Tekst: Aleksandra Pępkowska-Król

 

---

Źródła:

BirdLife, EEB, NABU 2022. New CAP unpacked.. and unfit. Dostęp on-line: https://www.birdlife.org/wp-content/uploads/2022/12/New_CAP_Unpacked.pdf

Candel i in. 2021. Europe’s reformed agricultural policy disappoints. Nature 595: 650. Dostęp on-line: https://www.nature.com/articles/d41586-021-02047-y

Dz.U.UE.L.2022.199.1. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2022/1317 z dnia 27 lipca 2022 r. ustanawiające odstępstwa od rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/2115 w odniesieniu do stosowania norm dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska (norm GAEC) 7 i 8 w odniesieniu do roku składania wniosków 2023. Dostęp on-line: http://data.europa.eu/eli/reg_impl/2022/1317/oj

Dz.U.UE.L.2024.587. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) 2024/587 z dnia 12 lutego 2024 r. ustanawiające odstępstwo od rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/2115 w odniesieniu do stosowania normy dobrej kultury rolnej gruntów zgodnej z ochroną środowiska (norma GAEC) 8, dat kwalifikowalności wydatków do wkładu z EFRG oraz zasad dotyczących zmian planów strategicznych WPR w zakresie modyfikacji pewnych ekoschematów w odniesieniu do roku składania wniosków 2024. Dostęp on-line: http://data.europa.eu/eli/reg_impl/2024/587/oj

EEB i BirdLife 2022. Space for nature on farms in the new CAP: not in this round. BirdLife Europe and European Environmental Bureau policy briefing. Dostęp on-line: https://www.birdlife.org/wp-content/uploads/2022/04/Analysis-Space-For-Nature-CAP-strategic-plans-April2022.pdf

Foote N. 2024. EU CAPitulates on Green Farming Measures. Dostęp on-line: https://www.arc2020.eu/eu-capitulates-on-green-farming-measures/?utm_source=ARC2020+Weekly+Brief&utm_campaign=ac07b31a7b-EMAIL_CAMPAIGN_2018_05_13_COPY_01&utm_medium=email&utm_term=0_4003a038a4-ac07b31a7b-1243905069

KE 15.03.2024. Commission proposes targeted review of Common Agricultural Policy to support EU farmers. Dostęp on-line: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_24_1493?s=09

Potts S., Biesmeijer K., Bommarco R., …, Schweiger O. 2015. Status and trends of European pollinators. Key findings of the STEP project. Pensoft Publishers, Sofia, 72 pp.

PS dla WPR 2023–2027. Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023–2027.

Powszechny Spis Rolny 2020. Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych. Dostęp on-line 2024-04-02 stat.gov.pl

Wardecki Ł., Chodkiewicz T., Beuch S., Smyk B., Sikora A., Neubauer G., Meissner W., Marchowski D., Wylegała P., Chylarecki P. 2021. Monitoring Ptaków Polski w latach 2018–2021. Biuletyn Monitoringu Przyrody 22: 1–80.