Czeczotka – ptak z płomienną plamką
Ptakiem Zimy 2018 została czeczotka – niewielki ptak o niezwykłym ubarwieniu.
Czeczotka, fot. Jacek Betleja
Raz na kilka lat wśród polskiej listopadowej szarzyzny pojawiają się stada niezwykle interesujących ptaków. Uwagę obserwatorów przykuwa ich ruchliwość i żywiołowość, a przede wszystkim wyróżniający element ubarwienia – płomienna plamka na głowie. To czeczotki, mieszkańcy północnych krain, które przylatują do nas skuszone obietnicą znalezienia większych ilości pokarmu. Zdarza się, że zostają na całą zimę.
Czeczotki Acanthis flammea zamieszkują północną część Europy, Syberię, Alaskę i Kanadę. W Polsce gniazduje kilkaset par lęgowych, głównie w Tatrach, Karkonoszach, Górach Izerskich, Bystrzyckich i w Masywie Śnieżnika. W ostatnich dekadach stwierdzono lęgi czeczotek również na wybrzeżu Bałtyku. Nie jest to zatem ptak, którego łatwo w Polsce zobaczyć w okresie wiosenno-letnim. Sytuacja zmienia się, gdy przychodzi czas migracji. Wówczas czeczotki opuszczają swoje siedliska na północy i przenoszą się tam, gdzie znajdą więcej pokarmu. Możemy wtedy w naszym kraju obserwować stada liczące kilkadziesiąt, kilkaset, a nawet kilka tysięcy osobników. Ich liczebność jest związana z dostępnością pożywienia: im mniej pokarmu w obszarach lęgowych, tym chętniej podejmują wędrówkę, a ich stada są liczniejsze. Pierwsze migrujące czeczotki pojawiają się u nas już we wrześniu, a szczyt ich wędrówek przypada na listopad i grudzień. Dla miłośników ptaków to najlepszy czas na obserwacje tych pięknych ptaków.
Jak rozpoznać czeczotkę?
Jest to ptak nieco mniejszy od wróbla, o brązowo-szarym upierzeniu, żółtym dziobie, z czarną plamką pod nim. Na skrzydłach widoczne są dwa białe lub płowe paski. Najbardziej charakterystyczne elementy ubarwienia to karminowa czapeczka i różowo-czerwona plama na piersi, która jest szczególnie jaskrawa u samców w sezonie lęgowym, zaś jesienią i zimą niemal całkowicie zanika. Samice i młode osobniki są mniej barwne, bez kontrastowej plamy na piersi.
Dość łatwo można rozpoznać czeczotkę również po głosie. Odzywa się – zwłaszcza w locie – charakterystycznym, twardym „czetczet”.
Na tereny lęgowe w Polsce czeczotki powracają zwykle na przełomie kwietnia i maja (populacja górska nieco wcześniej). Po okresie intensywnych toków para wspólnie buduje gniazdo – przeważnie wśród gęstych gałęzi, na wysokości do 5 metrów. Zdarzają się jednak gniazda uwite tuż nad ziemią, chociaż dobrze ukryte. Samica składa od 4 do 6 jaj, wysiadywanych przez 10–12 dni. Po wykluciu się piskląt przebywa z nimi w gnieździe, zatem obowiązek dostarczania pokarmu dla potomstwa i partnerki spoczywa początkowo wyłącznie na samcu. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo mniej więcej po 14 dniach i przez krótki czas nadal przebywają z rodzicami. Dojrzałość płciową osiągną w drugim roku życia.
Czeczotki wyprowadzają rocznie dwa lęgi, choć przypuszcza się, że niektóre pary przystępują nawet do trzeciego lęgu. Pary są monogamiczne.
Czeczotka, czeczotka i… makolągwa
W Polsce możemy obserwować dwa gatunki czeczotek: zwyczajną Acanthis flammea oraz tundrową Acanthis hornemanni. Ta druga jest niezwykle rzadka, a odróżnienie jej od zwyczajnej wymaga specjalistycznej wiedzy ornitologicznej. Niekiedy można ją wypatrzyć wśród stada czeczotek zwyczajnych – odróżnia ją nieco jaśniejsze ubarwienie, ale przede wszystkim słabsze kreskowanie na kuprze, pokrywach podogonowych i bokach ciała. Każdorazowe stwierdzenie czeczotki tundrowej wymaga akceptacji przez Komisję Faunistyczną.
Czeczotka, fot. Cezary Korkosz
Mniej wprawny obserwator może pomylić czeczotkę z makolągwą Linaria cannabina, która również ma czerwone plamy na głowie i piersi. Makolągwa jest jednak nieco większa, a wierzch jej ciała jest jednolicie brązowy.
Brzoza, olcha, chwast
Naturalnym siedliskiem czeczotki na północnych terenach lęgowych są niezbyt gęste obszary lasotundry, na których rosną brzozy i wierzby. Im dalej na południe, tym bardziej środowisko jej życia zmienia się na rzecz lesistych zboczy, bagnistych zagłębień i okołorzecznych zarośli kosówki, wierzb, olch, jałowca, jarzębiny i brzozy. W terenach górskich czeczotka chętnie zasiedla także połacie kosodrzewiny.
Coraz częściej obserwuje się ekspansję gatunku na tereny zurbanizowane. Śpiewające samce pojawiają się nawet w śródmiejskich parkach, co może świadczyć o próbach kolonizowania nowych obszarów. Zaobserwowano także lęgi czeczotek na terenach ruderalnych i wśród sztucznych nasadzeń kosodrzewiny (na polskim wybrzeżu Bałtyku).
Najważniejszym kryterium zasiedlania terytoriów lub przebywania w wybranych miejscach w okresie migracji jest dostępność pożywienia. Czeczotki najchętniej żywią się nasionami brzozy, olchy i modrzewia, wybierając je za pomocą ostrego, dość wąskiego dzioba. Zdarza im się przy tym zawisać głową w dół na cienkich gałązkach drzew. Nie pogardzą także nasionami chwastów i ziołorośli porastających nieużytki czy nawet śródmiejskie trawniki oszczędzone przez kosiarki. Można je niekiedy spotkać żerujące razem ze szczygłami, czyżami lub rzepołuchami. W sezonie lęgowym dieta czeczotek zostaje wzbogacona o drobne bezkręgowce.
Jedna, dwie… 29 milionów
Europejska populacja czeczotki zwyczajnej szacowana jest na 14,5 miliona par, czyli 29 milionów dorosłych osobników. W Polsce lęgowe czeczotki są skrajnie nieliczne. Szacuje się, że nasz kraj zamieszkuje 200–400 par lęgowych. Są one objęte ścisłą ochroną gatunkową i wpisane do Polskiej czerwonej księgi jako gatunek wymagający szczególnej uwagi.
Zagrożeniem dla lęgowej populacji czeczotek w naszym kraju jest przede wszystkim rozwój infrastruktury turystycznej i związana z tym antropopresja na terenach występowania gatunku. Dla populacji zimujących lub migrujących zagrożeniem może być również zarastanie lub zalesianie łąk i nieużytków. Na szczęście 2/3 polskiej populacji występuje na terenach chronionych – w parkach narodowych i krajobrazowych. Być może utrzyma się ekspansja tych pięknych ptaków na tereny zurbanizowane i niedługo będziemy mogli cieszyć się ich obecnością w śródmiejskich parkach?
Acanthis – tragiczna postać z mitologii
Acanthis była jednym z pięciorga dzieci Hippodamii i Autonousa – postaci z mitologii greckiej. Rodzina posiadała stada koni, które wypasała na łąkach. Niestety, Autonous zaniedbał swoją ziemię i zamiast soczystych traw, łąki zaczęły porastać osty i sitowie. Wygłodzone konie zaatakowały brata Acanthis – Anthusa – i pożarły go, a rodzice nie potrafili obronić swojego syna. Zeus i Apollo zlitowali się nad pogrążoną w rozpaczy rodziną i zamienili jej członków w ptaki. Autonous został przemieniony w przepiórkę, Hippodamia – w skowronka, bracia – w czaple, a Acanthis – w ptaka z rodziny łuszczakowatych (być może właśnie w czeczotkę). Stąd też pochodzi łacińska nazwa czeczotki Acanthis flammea, oznaczająca „płomienną Acanthis”, co nawiązuje także do czerwonych elementów upierzenia ptaka W kulturze ludowej czeczotka bywa też nazywana lnianką, płomykiem, czeczotem albo trawniczkiem.
Tekst: Monika Klimowicz
Literatura:
Kruszewicz A. 2006. Ptaki Polski. Wróblowe – ptaki śpiewające. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Svensson L. 2012. Przewodnik Collinsa. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Sikora A., Mikusek R. 2004. Carduelis flammea (L., 1758) – czeczotka. W: Gromadzki M. (red.) Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa
Chylarecki P. 2000. Carduelis flammea (L., 1758) – czeczotka. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznań.
Jakubiec Z. 2001. Carduelis flammea (L., 1758) – Czeczotka. W: Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Warszawa.
Sokołowski J. 1972. Ptaki ziem polskich. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Natura”, Wrocław.
BirdLife International 2013, Carduelis flammea [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015 [online]