Zadanie na każdy miesiąc w programowej książce dla nauczyciela „Ptaki”
Zadania w podręczniku dla nauczyciela są związane z sezonowymi zmianami zachodzącymi w przyrodzie. Ułożone są w cyklu miesięcznym. Zamieszczamy tu zadania do realizacji w kolejnych miesiącach roku.
Zapraszamy do ich realizacji.
LISTOPAD – Czy dokarmiać ptaki? Ptaki miesiąca: sikory i łuszczaki
Wybrane przykłady sikor i łuszczaków. |
Dokarmianie ptaków to znakomita okazja do przyjrzenia się z bliska wielu gatunkom, które w czasie chłodów stają się mniej płochliwe i chętnie przylatują do przygotowanych dla nich karmników. Podglądanie ich zachowań dostarcza ludziom wiele radości, jednak dokarmianie nie ma wiele wspólnego z ochroną gatunkową. Źle zlokalizowany karmnik może ułatwiać polowania drapieżnikom, m.in. kotom. Nie czyszczony z resztek pożywienia oraz odchodów stworzy ryzyko roznoszenia się groźnych dla ptaków chorób. Dodatkowo dokarmianie przez ludzi może osłabiać lokalne populacje – pozwala przeżyć chorym i słabym osobnikom, które wskutek naturalnej selekcji zostałyby wyeliminowane.
O zasadach, jakich należy przestrzegać podejmując się zimowego dokarmiania ptaków, piszemy w listopadowym rozdziale książki „Ptaki. Podręcznik dla nauczyciela”. Więcej miejsca poświęcono jednak sposobom na zachowanie naturalnych „spiżarni”, z których korzystać mogą m.in. sikory i łuszczaki. Do tej grupy należą np. lokalne skupienia drzew owocowych, gdzie można spotkać m.in. grubodzioby o potężnych dziobach, czy aleje jarzębiny – jej czerwone owoce to przysmak m.in. jemiołuszek, ale teraz dzwońców czy gili. W programie „Ptaki” zachęcamy do tworzenia „ptasich kącików” – miejsc, gdzie znajdą rośliny zapewniające im pokarm, a nam możliwość oglądania ich podczas żerowania. Założenie takiego „mini-rezerwatu” przyrody pomoże nie tylko ptakom, ale całej lokalnej przyrodzie.
PAŹDZIERNIK – Rozpoznawanie gatunków. Ptaki miesiąca: krukowate
Ptaki krukowate. Rys. Tomasz Cofta. |
Podziwiając różnorodność ptasich kształtów, kolorów, głosów i zachowań, dość szybko pojawia się pragnienie nazwania gatunków, z jakimi mamy do czynienia. Czasem jest to bardzo proste, innym jednak razem do właściwej identyfikacji potrzebne jest dostrzeżenie szeregu bardzo subtelnych cech. Sztukę rozpoznawania żyjących obok nas ptaków przybliża w październiku kolejny rozdział podręcznika dla nauczycieli „Ptaki”.
W Polsce stwierdzono dotąd prawie 450 gatunków – trzeba jednak pamiętać, że niektóre pojawiły się np. tylko raz na przestrzeni ostatnich 150 lat i szansa na ich spotkanie w naszym kraju jest niezwykle mała. Naukę rozpoznawania ptaków warto zaczynać od tych najbardziej charakterystycznych, łatwych w obserwacji i mało płochliwych. Te warunki idealnie spełniają krukowate, reprezentowane w Polsce przez 6 gatunków. Kawka, sroka, wrona siwa, gawron, a od niedawna również sójka – to coraz częściej stali mieszkańcy miast, w których m.in. łatwiej im znaleźć pokarm. Jesienią pojawiają się wśród nich przybysze ze wschodniej Europy, uciekający przed tamtejszą surową zimą. Rano i wieczorem można zaobserwować ogromne nieraz stada, przemieszczające się między żerowiskami i miejscami zbiorowego nocowania. Poszukiwanie grupowych noclegowisk to jedno z trzech zadań proponowanych w ramach programu „Przyroda wokół nas – Ptaki”, które ma związek z grupą powszechnie uważaną za „ptasią inteligencję”.
WRZESIEŃ – Wędrówki. Ptaki miesiąca: gęsi
Sylwetki gęsi. Rys. Tomasz Cofta |
Rozpoczynamy kolejny rok szkolny z programem „Przyroda wokół nas – Ptaki”. Jesień już blisko, ptaki zajęte są teraz przygotowaniem do wielkiego odlotu na zimowiska. Wiele gatunków jest już w trakcie wędrówki. Dla początkujących ptakolubów to dobry moment na spotkanie z ptakami.
Temat proponowany na wrzesień pozwoli przyjrzeć się fascynującemu zjawisku w przyrodzie, jakim są ptasie migracje. Przed odlotem ptaki często zbierają się w stada (np. bociany białe), niektóre wędrują gromadnie, jak na przykład gęsi. O tym dlaczego ptaki podejmują wędrówki między terenami lęgowymi a zimowiskami, w jaki sposób odnajdują drogę, co sprawia, że decydują się wędrować wspólnie, traktuje wrześniowy rozdział z programowej książki dla nauczyciela „Wędrówki. Ptaki miesiąca gęsi” oraz znajdująca się w pakiecie edukacyjnym broszura „Wędrówka. Przystosowanie ptaków do zmian pór roku”. W książce znajdują się też informacje o tym, jakie gatunki gęsi będzie można w trakcie jesiennej wędrówki zobaczyć w Polsce oraz praktyczne porady dla obserwatorów – jak policzyć ptaki w szybko przemieszczającym się stadzie. Jest to umiejętność, która przyda się w zbliżających się Europejskich Dniach Ptaków, obchodzonych co roku w pierwszy weekend października; w tym 2013 roku będzie to 5-6 X.
Zapraszamy wszystkich nauczycieli biologii i przyrody oraz instruktorów edukacji przyrodniczej, którzy jeszcze nie pracują z nami, do wspólnej realizacji programu „Przyroda wokół nas – Ptaki”. Pakiet materiałów przekazujemy bezpłatnie. Warunki udziału w programie dostępne są w innym dziale tego serwisu.
SIERPIEŃ – Blisko człowieka. Ptak miesiąca: sierpówka
Niektóre gatunki ptaków, m.in. bocian biały, wróbel, czy jaskółki żyją w pobliżu siedzib ludzkich co najmniej od kilku tysięcy lat. Na dobre złączyły swój los z ludźmi także jerzyki, kopciuszki, płomykówki. W ostatnich latach ze względu na ekspansję i zmianę charakteru zabudowy siedzib ludzkich, rozwój turystyki, a także łagodniejsze zimy, nowe gatunki ptaków coraz liczniej pojawiają się w sąsiedztwie człowieka.
Coraz mocniej „wiążą się” z ptaki otoczeniem człowieka krukowate – gawron, sroka, kawka, wrona. Ptaki te nauczyły się korzystać z „dobrodziejstw” takiego sąsiedztwa, chętnie korzystając z odpadków pozostawianych w śmietnikach i na podwórkach.
Sierpówka jest to znakomitym przykładem gatunku, który praktycznie nie występuje już poza siedzibami ludzkimi. W miastach chętnie korzysta z pokarmu znajdowanego na parapetach, karmnikach, na wsiach żywi się nasionami i resztkami pokarmu oraz paszą zostawianą dla drobiu. Imponujący jest podbój Europy, jakiego gatunek dokonał w minionym stuleciu, przemieszczając się stopniowo z południa Europy na północ i rozprzestrzeniając szeroko na kontynencie.
Nasza propozycja na sierpień (zgodnie z zadaniem w książce pakietu edukacyjnego „Ptaki”) – zaobserwujmy, czy w otoczeniu miejsca naszego zamieszkania występuje sierpówka. A przy okazji przyjrzyjmy się innym ptakom, które trzymają się blisko człowieka, korzystając i przystosowując się do warunków, jakie stwarzają im osiedla ludzkie.
LIPIEC. Drapieżniki. Ptak miesiąca: myszołów.
Myszołów. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
W XIX wieku ptaki drapieżne powszechnie uważano za bezlitosne bestie, które za wszelką cenę należy tępić. Jeszcze do niedawna bezwzględnie do nich strzelano oraz niszczono ich lęgi, przez co niektóre gatunki znalazły się na skraju wymarcia. Z czasem zrozumiano, że ptaki drapieżne polując na swoje ofiary redukują ich liczbę i utrzymują w ten sposób równowagę w przyrodzie. Wyłapując zwierzęta najsłabsze, zapobiegają rozprzestrzenianiu się chorób i dbają niejako o kondycję populacji ofiar.
W Polsce żyje ok. 20 gatunków dziennych ptaków drapieżnych i ok. 9 gatunków sów. Wszystkie pozostają pod prawną ochroną. Zachęcamy do nauki ich rozpoznawania.
Zadanie do wykonania w lipcu skupia się na odnalezieniu i opisaniu miejsca gniazdowania myszołowów – najpospolitszych w Polsce ptasich drapieżników. Uczniowie wraz z opiekunem mają zaobserwować szczegóły życia myszołowa – specyfikę siedliska, w którym żyje, miejsc wybieranych na czatownie, czy technikę polowania. Po zgromadzeniu kilkudziesięciu obserwacji, przeprowadzonych o różnych porach dnia i w różnych warunkach atmosferycznych, powstanie diagram dziennego rozkładu zachowań myszołowa.
CZERWIEC. Gniazdowanie. Ptaki miesiąca: kos i szpak.
Kos i szpak. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Różnorodność ptasich gniazd jest zadziwiająca – znajdziemy wśród nich zarówno niezwykle misterne konstrukcje, jak i niedbale usypane kupki patyków.
Do najzręczniejszych ptasich budowlańców należy remiz, którego gniazdo, zwisające najczęściej z cienkiej wierzbowej gałęzi, przypomina wełnianą skarpetę. Gniazda to jednak nie tylko precyzyjne konstrukcje – ptaki przystępują do rozrodu również w dziuplach (gdzie najczęściej jaja są składane bezpośrednio na trocinach), w norach wykopanych samodzielnie lub przez inne zwierzęta (np. zimorodki, brzegówki, ohary).
Różnice w wyglądzie gniazd można zaobserwować m.in. u dwóch dość podobnych do siebie gatunków – u kosa i szpaka. Właśnie im poświęcone jest czerwcowe zadanie proponowane realizatorom programu „Przyroda wokół nas – Ptaki”. Kosy wiją gniazda, które ukryte są najczęściej wśród gęstych gałęzi drzew i krzewów. Szpaki natomiast są typowymi dziuplakami, bardzo chętnie zasiedlającymi budki lęgowe. Serdecznie zachęcamy do uważnej obserwacji obu tych gatunków.
MAJ. Gatunki pospolite i rzadkie. Ptaki miesiąca – jaskółki.
Para głuszców. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Wśród około 230 gatunków ptaków występujących w Polsce obecne są zarówno takie, które dogodne dla siebie warunki potrafią znaleźć niemal wszędzie, jak i znacznie bardziej wymagające, których populacje są często niewielkie i przez to silnie narażone na wyginięcie.
Czasami ciężko jest jednoznacznie stwierdzić, czy dany gatunek jest pospolity czy też rzadki. W jednym regionie ptak może być szeroko rozpowszechniony, ale nie występować w innym, leżącym poza granicami jego zasięgu (tak jest np. u krajowych słowików). Rzadkość niektórych gatunków wynika z ich bardzo specyficznych wymagań siedliskowych – np. pomurniki występują tylko w wysokich górach. W przypadku niekorzystnych zmian, często spowodowanych działalnością człowieka, niekiedy gatunek dawniej pospolity może stać się bardzo rzadki.
Do oceny sytuacji danego gatunku stosuje się takie wyznaczniki jak rozmieszczenie i liczebność populacji. Przez populację rozumie się grupę osobników tego samego gatunku zamieszkującą dany obszar. Jeśli jest on bardzo duży (co dotyczy np. całego kraju) wówczas ornitolodzy wyznaczają obszary, gdzie prowadzi się regularne i szczegółowe badania umożliwiające ocenę stanu populacji. Wyniki takich badań są używane w wielu opracowaniach mających na celu wsparcie działań na rzecz ochrony ptaków i ich siedlisk.
Dymówka – jeden z trzech gatunków jaskółek występujących w Polsce – ma u nas jedną z największych populacji w Europie. Tymczasem na zachodzie kontynentu jej liczebność zaczyna stopniowo maleć, głównie wskutek trudności ze znalezieniem odpowiedniej ilości pokarmu i materiału na gniazdo. Śledzenie sytuacji dymówki w naszym kraju może mieć bardzo ważne znaczenie dla dalszych losów tego gatunku. Gorąco zachęcamy do realizacji majowego zadania miesiąca, poświęconego właśnie jaskółkom. Przystępując do niej warto wybrać takie miejsce, które będzie można kontrolować również w kolejnych latach.
KWIECIEŃ – Głosy ptaków. Ptak miesiąca – kukułka.
Pisklę kukułki karmione przez rudzika. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Różnorodność głosów wydawanych przez ptaki jest ogromna. Dzielimy je na dwie główne grupy – głosy porozumiewawcze oraz śpiew. Do pierwszej zalicza się dźwięki wydawane w celu utrzymania kontaktu między osobnikami w stadzie, głosy piskląt żebrzących o pokarm czy agresywne dźwięki wydawane np. przy konfrontacji z drapieżnikiem.
O ile głosów porozumiewawczych ptaki używają niemal przez cały rok, o tyle śpiew jest związany głównie z wiosną (aczkolwiek są wyjątki – np. rudziki mogą śpiewać również zimą). Ma on na celu powiadomienie innych osobników danego gatunku o zajętym terytorium. Najczęściej śpiewają samce, które w ten sposób zniechęcają potencjalnych konkurentów i prezentują się samicom.
Choć rozpoznawanie ptaków po ich głosach może wydawać się trudne, warto się go nauczyć, zaczynając od najczęściej spotykanych gatunków. Znajomość głosów pozwala przede wszystkim na stwierdzenie obecności jakiegoś gatunku bez konieczności jego zobaczenia, co bardzo się przydaje np. w gęstym lesie. Jednym z ptaków, które zdecydowanie łatwiej usłyszeć niż zobaczyć, jest kukułka, której poświęcone zostało kwietniowe zadanie programu edukacyjnego „Przyroda wokół nas – Ptaki”. Nasłuchując pierwszych kukułek powracających z afrykańskich zimowisk należy pamiętać, że podobnie może brzmieć jeden z głosów sierpówki. Pewne głosowe lub wizualne obserwacje pierwszych tegorocznych kukułek warto również rejestrować na stronie międzynarodowej kampanii edukacyjnej Spring Alive.
MARZEC – Dziuplaki. Ptaki miesiąca – dzięcioły.
Krajowe gatunki dzięciołów. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
W marcu wiele ptaków rozpoczyna okres lęgowy. Po dobraniu się w pary przychodzi pora na wybór miejsca na założenie gniazda. Często pada on na dziuple, wykorzystywane przez liczny zestaw gatunków, które powszechnie określa się jako dziuplaki.
Dziuplaki korzystają z dziupli powstałych w sposób samoczynny (np. wskutek odłamania się gałęzi, próchnienia, itp.) oraz wykutych przez dzięcioły. Różne formy sprzyjają zakładaniu gniazd przez inne gatunki: sowy, kaczki czy muchołówki chętnie wybierają dziuple otwarte i półotwarte, podczas gdy np. sikory, szpaki i mazurki wolą dziuple zamknięte. Aby w lesie istniała różnorodność dziupli, musi on mieć jak najbardziej naturalny charakter, ze zróżnicowanym wiekowo drzewostanem.
Najbardziej znanymi „producentami” dziupli są dzięcioły, których w Polsce żyje 10 gatunków. Nowe lokum budują co roku, dzięki czemu ich stare „mieszkania” mogą być zajmowane przez inne gatunki, np. sowy – włochatki czy gołębie – siniaki (oba gatunki wybierają duże dziuple wykonane przez dzięcioła czarnego).
W miejscach, gdzie brakuje naturalnych dziupli, pomocne mogą być budki lęgowe. Warto pamiętać, że źle wykonana budka może być dla ptaków śmiertelnym zagrożeniem (np. jeśli odległość między dnem i otworem wlotowym jest za mała i umożliwia wyjęcie piskląt przez kunę lub innego drapieżnika). O zasadach postępowania z budkami oraz potrzebie ochrony drzew z naturalnymi dziuplami informuje rozdział podręcznika programu „Przyroda wokół nas – Ptaki”, poświęcony zadaniu polecanemu na marzec.
LUTY – Terytorium. Ptak miesiąca: żuraw
Żurawie Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Podczas cieplejszych lutowych dni można usłyszeć pierwsze śpiewy sikor i kowalików, do których wkrótce dołączą również szpaki. Główne cele wokalnych popisów to zaprezentowanie się szukającym partnera samicom oraz obwieszczenie konkurentom granic zajętego terytorium, którego ptaki bronią konkurentami ze swojego gatunku.
Jakość terytorium (liczba bezpiecznych miejsc do założenia gniazda, obfitość pokarmu, dostępność kryjówek) ma ogromne znaczenie dla sukcesu lęgowego, czyli liczby piskląt, jakie uda się odchować właścicielom takiego obszaru.
Już w lutym swoje terytoria mogą zacząć zajmować powracające z afrykańskich zimowisk żurawie. Przemieszczają się najczęściej w kluczach, co pomaga z daleko odróżnić je od bocianów, z którymi bywają mylone. Dawniej były to ptaki bardzo wobec człowieka nieufne i unikały jego bezpośredniego sąsiedztwa. Jednak od pewnego czasu ich naturalny lęk przed człowiekiem spada, a gniazdujące żurawie można spotkać nie tylko wśród leśnych bagien, ale też np. nad śródpolnymi oczkami wodnymi. Lecące na tle nieba dostojne żurawie to piękny widok – warto go podziwiać przy okazji realizacji lutowego zadania programu edukacyjnego „Ptaki”.
STYCZEŃ – Ptaki łąk i pól. Ptaki miesiąca: kuropatwy
Kuropatwy. Rys. T. Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Krajobraz rolniczy powstał dzięki działalności człowieka. Tradycyjne metody gospodarowania pozwoliły na powstanie szeregu miejsc umożliwiających życie i rozwój wielu gatunkom zwierząt i roślin. Niestety obecnie coraz szybciej zachodzą w naszym kraju niekorzystne zmiany, w wyniku których gatunki do niedawna pospolite stają się coraz rzadsze.
Przemiany zachodzące w krajobrazie rolniczym i ich wpływ na zamieszkujące go ptaki stanowią główny temat styczniowego zadania w książce dla nauczyciela „Ptaki”. Drzewa i krzewy na miedzach, śródpolne oczka wodne, wilgotne łąki, tradycyjne odmiany drzew owocowych – te i wiele innych elementów tradycyjnej gospodarki rolnej sprawiały, że przez wiele lat Polska pozytywnie wyróżniała się na tle krajów Europy Zachodniej pod względem liczebności tzw. gatunków polno-łąkowych (których przedstawicielami są m.in. gąsiorek, skowronek, rycyk, derkacz, dudek czy kuropatwa). Jednak również w naszym kraju coraz popularniejsze stało się przekształcenie mozaiki siedliskowej w rozległe monokultury oraz usuwanie wszystkiego, co nie przynosi rolnikowi bezpośrednich zysków. Takie postępowanie ma silnie negatywne skutki nie tylko dla szeroko rozumianej bioróżnorodności, lecz również dla jakości samych produktów rolnych. W wielu regionach pojawia się problem wyjałowienia i przesuszenia gleby, a także silnej erozji niszczącej jej strukturę, a przez to zmniejszającej możliwe do uzyskania plony.
Kuropatwa – styczniowy ptak miesiąca – to gatunek stanowiący znakomity przykład tego, jak czynniki zależne i niezależne od człowieka mogą wpływać na stopniowe wymieranie ptaków. Dawniej o spotkanie z kuropatwą było bardzo łatwo, a populacja utrzymywała się na stabilnym poziomie mimo intensywnego odstrzału prowadzonego przez myśliwych. Jednak ostatnie lata przyniosły katastrofalny spadek liczebności tych ptaków. Dużą rolę odegrały w nim takie zjawiska jak likwidacja zakrzaczonych miedz, nasilona chemizacja rolnictwa, a także wzrost liczebności lisów spowodowany masowym wykładaniem szczepionek przeciwko wściekliźnie. Dodatkowe czynniki to m.in. surowe śnieżne zimy, podczas których utrudnione jest poszukiwanie pokarmu, a także chłodne i deszczowe lata, podczas których zwiększa się śmiertelność piskląt.
W ramach styczniowego zadania zachęcamy serdecznie uczestników programu do poszukania kuropatw w swojej najbliższej okolicy oraz do porozmawiania z mieszkańcami pamiętającymi dawniejsze czasy, kiedy sytuacja tego gatunku była zdecydowanie lepsza.
GRUDZIEŃ – Zimowanie. Ptaki miesiąca: łabędzie
Łabędzie. Rys. Tomasz Cofta
Źródło: foliogramy do książki „Ptaki”
Zima, szczególnie tak surowa jak obecna, to trudny czas nie tylko dla ludzi, lecz również dla ptaków. Krótkie dni, niskie temperatury, gruba warstwa śniegu – to wszystko utrudnia znalezienie odpowiedniej ilości pożywienia, pozwalającej na przeżycie kolejnego dnia. W tym czasie dokonuje się naturalna selekcja – największe szanse na przetrwanie i przystąpienie wiosną do lęgów mają te osobniki, które są najzdrowsze i w najlepszej kondycji.
Ptaki mają różne sposoby radzenia sobie z niekorzystnymi zimowymi warunkami. Wiele jeszcze przed nastaniem mrozów odlatuje w cieplejsze rejony Europy lub na odległe zimowiska w Afryce i Azji. Coraz częściej zdarzają się przypadki grup osobników pozostających w naszym kraju i próbujących w nim przezimować – jeśli się im powiedzie, wiosną ci szczęśliwcy zajmą najlepsze terytoria lęgowe. Z Syberii i północno-wschodniej Europy przylatują z kolei gatunki, dla których zimowe warunki w Polsce są łagodniejsze w porównaniu z panującymi na ich lęgowiskach. Ptaki zimujące w Polsce często korzystają z udogodnień powstałych dzięki człowiekowi. Duże stada mew i ptaków krukowatych żerują na podmiejskich wysypiskach śmieci, a liczne ptaki wodne gromadzą się na miejskich stawach czy niezmarzniętych odcinkach rzek, z reguły w pobliżu zrzutu ciepłej wody z elektrociepłowni. Właśnie w takich grupach można spotkać ptaki będące bohaterami grudniowego zadania w książce dla nauczyciela „Ptaki” – łabędzie. W miastach będą to przede wszystkim łabędzie nieme – dorosłe łatwo rozpoznać po śnieżnobiałym upierzeniu i pomarańczowym dziobie z czarną naroślą u nasady.
Łabędzie są bardzo wytrzymałymi ptakami – potrafią obywać się bez jedzenia nawet dwa tygodnie. W tym czasie do minimum ograniczają wszelką aktywność, przez co nieraz ludzie sądzą, że coś im jest. Jednak przy braku żadnych widocznych oznak choroby lub zranienia, najlepiej zostawić takie ptaki w spokoju. Z rozsądkiem należy również podchodzić do dokarmiania – jest ono wskazane tylko w czasie naprawdę silnych mrozów. Więcej na ten temat można znaleźć tutaj.
W ramach grudniowego zadania programu edukacyjnego, zachęcamy wszystkich uczestników do wybrania się z podopiecznymi na kontrolę najbliższego zbiornika lub cieku wodnego w celu sprawdzenia, czy zimują tam łabędzie. Przy tej okazji warto przyglądać się nogom ptaków – często można na nich zobaczyć metalowe obrączki. Warto zapisać lub sfotografować znajdujący się na nich kod i przekazać taką informację do Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu Zoologii PAN – w ten sposób uzyskuje się cenne dane na temat biologii tych majestatycznych ptaków.