Dlaczego OTOP zajmuje się rolnictwem i obszarami wiejskimi?
Obszary wiejskie obejmują 61,2 % powierzchni Polski i z uwagi na znaczną powierzchnię i wciąż relatywnie ekstensywną gospodarkę rolną, nasz kraj ogrywa kluczową rolę w Unii Europejskiej (UE) jako ostoja ptaków krajobrazu wiejskiego. Gniazduje u nas znaczny odsetek populacji wielu gatunków typowych dla obszarów rolnych, takich jak np. bocian biały (39,4% populacji UE), kuropatwa (38,8%), pliszka żółta (34,5%), derkacz (28,6 %), dymówka (19,7%). Ptaki krajobrazu rolnego przeżywają obecnie poważny regres liczebności w krajach unijnej piętnastki (UE-15), doprowadzający czasami do całkowitego wymarcia niektórych populacji. Zatem skuteczna ochrona ptaków w Polsce,może przyczynić się nie tylko do ich zachowania w naszym kraju, ale również w całej UE, a nawet na całym świecie. Z uwagi na atrakcyjny wygląd i wysoką rozpoznawalność ptaki pełnią rolę „gatunków parasolowych”, ochrona których przyczynia się również do zachowania populacji innych, lecz nie mniej ważnych organizmów. Ze względu na przytoczone powyżej argumenty OTOP w swych działaniach koncentruje się na zapewnieniu właściwego użytkowania obszarów wiejskich, bo bez właściwej ochrony siedlisk rolniczych nie jest możliwa ochrona zamieszkujących je ptaków.
Jakie są obecnie główne zagrożenia ptaków obszarów wiejskich?
Na obszarach wiejskich, dominują siedliska półnaturalne powstałe na skutek działalności człowieka, których istnienie i charakter jest uzależnione od użytkowania rolniczego. Rozwój rolnictwa w Europie, a szczególnie jego mechanizacja i intensyfikacja doprowadziło do zanikania siedlisk oraz gatunków, które przystosowały się do życia w krajobrazie wiejskim. Jednak, w przeciwieństwie do krajów unijnej piętnastki, przyroda obszarów wiejskich w Polsce wciąż zachowała swoje bogactwo. Bogactwo to jednak ulega ciągłemu zubożeniu, szczególnie w trakcie ostatniego ćwierćwiecza. Efektem przemian ustrojowych i postępujących za nimi przemian ekonomicznych z początku lat 90-tych XX wieku, było zaprzestanie użytkowania rolniczego znacznej powierzchni kraju. Odłogowane użytki rolne podlegają procesowi sukcesji roślinnej i stopniowo zamieniają się w las. Jest to szczególnie niekorzystne w przypadku bogatych przyrodniczo łąk i pastwisk, a ich utrzymanie jest możliwe tylko dzięki powstrzymywaniu sukcesji roślinnej poprzez koszenie lub wypasanie.
Czy wstąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) stanowi zagrożenie dla ptaków obszarów wiejskich?
W krajach UE, za głównego sprawcę dramatycznych zmian w przyrodzie obszarów wiejskich postrzega się Wspólną Politykę Rolną (WPR). WPR od początku wspierała intensyfikację rolnictwa ze wszystkimi ujemnymi skutkami dla jakości gleby, wody, powietrza, krajobrazu i bioróżnorodności. Intensyfikacja przyczyniła się do znacznego spadku populacji ptaków krajobrazu rolniczego w krajach UE, m. in. poprzez wzrost mechanizacji i chemizacji rolnictwa, zmiany w rodzajach upraw i ich agrotechnice, wzrost powierzchni monokultur i obsady zwierząt, usuwania śródpolnych drobno-powierzchniowych struktur. Z uwagi na dotychczasowe doświadczenie państw tzw. piętnastki UE, obawy dotyczące wpływu WPR na przyrodę obszarów wiejskich w Polsce są podkreślane przez licznych specjalistów zajmujących się zarówno problematyką środowiskową, jak i problematyką rolną. Płatności bezpośrednie i inne subsydia WPR, mogą się przyczynić do powtórzenie scenariusza, jaki miał miejsce wśród starych państwach członkowskich UE i związanego z tym zaniku różnorodności biologicznej obszarów wiejskich. Obawy te nie są pozbawione podstaw. W wielu rejonach kraju rolnicy usuwają śródpolne drzewa, krzewy, miedze i inny nieprodukcyjne elementy krajobrazu, aby powiększyć powierzchnię kwalifikującą się do płatności bezpośrednich. Z funduszy strukturalnych wspierana jest budowa melioracji odwadniających, które mogą się przyczynić do przesuszania cennych przyrodniczo podmokłych trwałych użytków zielonych. a także scalanie gruntów rolnych, które może się przyczynić do zaniku niezwykle malowniczej i charakterystycznej dla naszego kraju mozaiki gruntów rolnych. Dzięki drobno-przestrzennej strukturze, wśród naszych pól wciąż gniazduje wiele gatunków ptaków, gdy tymczasem pola w krajach Europy Zachodniej postrzegane są często jako ekologiczna pustynia. Zagrożenie dla przyrody może czasami wynikać nie bezpośrednio z przepisów UE lub płatności UE, ale z błędnej interpretacji lub nadinterpretacji przepisów, np. weterynaryjnych w przypadku usuwania dymówek z obór. Przyroda może być również zagrożona na skutek działań pozornie jej sprzyjających, jak np. zalesianie gruntów rolnych.
Jakie są szanse dla przyrody obszarów wiejskich w Polsce związane realizacją polityki rolnej UE?
Wdrażane w Polsce instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) mogą mieć również potencjalnie pozytywny wpływ na przyrodę obszarów wiejskich. Obecnie WPR zyskuje coraz bardziej pro-środowiskowe oblicze. W roku 2003 wprowadzono obowiązek wdrażania programów rolnośrodowiskowych przez wszystkie państwa członkowskie. Program rolnośrodowiskowy, rekompensuje rolnikom straty wynikające z bardziej ekstensywnych form produkcji rolnej, a tym samym przeciwdziała degradacji środowiska naturalnego. W ograniczonym zakresie program rolnośrodowiskowy realizowany jest w Polsce od 2004 r. W ramach tego działania prowadzona jest już na ponad 100 tys. ha ekstensywna gospodarka łąkowa (w ramach pakietu „utrzymanie łąk ekstensywnych”) przyjazna m.in. dla derkaczy i ptaków siewkowatych, a na blisko 500 tys. ha gruntów ornych siane są międzyplony (pakiet „ochrona gleb i wód) potencjalnie atrakcyjne dla zimujących ptaków wróblowatych. Dochodzą do tego również inne pakiety programu rolnośrodowiskowego oraz inne instrumenty Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), m.in. ograniczające zanieczyszczenia wód, a tym samym również potencjalnie korzystnie wpływające na bioróżnorodność. Wpływ niektórych działań może być zarówno korzystny, jak i niekorzystny, jak w przypadku płatności dla „obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)”. Płatność ONW może przyczynić się do przywrócenia działalności rolniczej na obszarach zagrożonych odłogowaniem, ale także wspierać niekorzystną przyrodniczo intensyfikację produkcji.
Jaka jest przyszłość programu rolnośrodowiskowego jako instrumentu ochrony ptaków w Polsce?
Dotychczas wdrażane w Polsce instrumenty WPR ulegną od tego roku daleko idącej przemianie. Zgodnie z nową filozofią, ujętą w ramy legislacyjne w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005 i późniejszych europejskich i krajowych aktach prawnych, w latach 2007 – 2013 będzie wdrażany nowy PROW łączący w sobie działania dwóch dotychczasowych programów. Do instrumentów PROW 2007 – 2013 należą zmienione w większym i mniejszym stopniu dotychczasowe działania, a także szereg nowych. Do nowych działań należą m.in. „płatności dla obszarów Natura 2000” ujęte wraz z programem rolnośrodowiskowym i innymi działaniami w Osi 2 tzw. środowiskowej. Wśród nowych pakietów rolnośrodowiskowych, których wdrożenie może przyczynić się do skutecznej ochrony OTOP i ma za zadanie ochronę ginących obecnie gatunków ptaków gniazdujących na łąkach i pastwiskach, w tym gatunków wymienionych w Załączniku 1 Dyrektywy Ptasiej. Będzie on, obok pakietu „ochrona cennych siedlisk przyrodniczych”, realizowany również w ramach płatności dla obszarów Natura 2000. Obydwa wspomniane powyżej pakiety, ptaków, znajduje się wariant programu rolnośrodowiskowego o nazwie „ochrona siedlisk lęgowych ptaków”. Został on przygotowany przez Ministerstwo Rolnictwa i rozwoju Wsi we współpracy z stanowią szansę na ochronę najcenniejszych przyrodniczo ekosystemów otwartych. Ich skuteczne i powszechne wdrażanie jest uzależnione od szeroko zakrojonej kampanii informacyjnej przeprowadzonej wśród rolników prowadzonej m.in. przez organizacje pozarządowe.
Na czym polega kampania „Rolnictwo Przyjazne Przyrodzie”?
Wśród najbardziej zagrożonych gatunków ptaków, liczną grupę stanowią gatunki zamieszkujące obszary wiejskie. Następujące obecnie niekorzystne zmiany w użytkowaniu rolniczym mogą się przyczynić do poszerzenia tej listy nawet o gatunki postrzegane do tej pory jako pospolite. Z uwagi na znaczenie obszarów wiejskich dla ptaków, OTOP podejmuje się licznych działań mających na celu właściwą ochronę ptaków krajobrazu rolniczego i ich siedlisk. Działania te opatrzone są wspólnym logo kampanii „Rolnictwo Przyjazne Przyrodzie”. W ramach tej kampanii przewidziano realizację następujących komponentów: „Badania podstawowe i monitoring”, „Ochrona czynna i gospodarstwa pokazowe”, „Szkolenia i kampanie informacyjne”, „Rzecznictwo i działania prawne”.
Jakie zadania przewidziano do realizacji w ramach poszczególnych komponentów kampanii „Rolnictwo Przyjazne Przyrodzie”?
„Badania podstawowe i monitoring” – wszystkie działania dostarczające naukowych podstaw umożliwiających określenie pożądanych i niekorzystnych dla ptaków sposobów gospodarowania rolnego i użytkowania przestrzeni obszarów wiejskich, a także określenie trendów liczebności ptaków krajobrazu rolnego. Obejmie on zarówno zadania innych projektów, jak i dodatkowe specyficzne projekty (np. Ptaki krajobrazu rolnego). Wyniki projektów oraz zewnętrzne dane literaturowe są gromadzone we wspólnej bazie danych.
„Ochrona czynna i gospodarstwa pokazowe” – wszystkie działania mające na celu czynną ochronę ptaków krajobrazu rolnego i ich siedlisk oraz działania, które mogą posłużyć jako wzorcowe w ramach promocji rolnictwa przyjaznego przyrodzie. Obejmie on wyłącznie zadania realizowane w ramach innych projektów,, w tym zadania realizowane w rezerwatach OTOP. Doświadczenia zebrane podczas realizacji działań komponentu gromadzone są we wspólnej bazie danych.
„Szkolenia i kampanie informacyjne” – wszystkie działania mające na celu promowanie rolnictwa przyjaznego przyrodzie. Obejmuje on projekty szkoleniowe dla rolników, doradców rolniczych, instytucji branżowych, grup lokalnych OTOP, samorządu lokalnego, służb ochrony przyrody i innych instytucji w zakresie przyjaznych ptakom form gospodarki rolnej, zagrożeń dla ptaków obszarów wiejskich, programu rolnośrodowiskowego i tematów pokrewnych. W ramach komponentu przewidziano realizacje zadań o charakterze promocyjnym, informacyjnym i medialnym dotyczące wyżej wymienionej tematyki.
„Rzecznictwo i działania prawne” – wszystkie działania mające na celu rzecznictwo przyjaznych ptakom krajobrazu rolnego zapisów zarówno w prawodawstwie krajowym, jak i prawodawstwie Unii Europejskiej. Działania realizowane są poprzez analizę obecnych i przygotowanych aktów prawnych i dokumentów programowych, opracowanie stanowisk i raportów dotyczących rolnictwa przyjaznego przyrodzie, przekazywanie stanowiska OTOP do instytucji branżowych, organizację i uczestnictwo w konferencjach, warsztatach i seminariach poświęconych wyżej wymienionej tematyce (w tym BirdLife Agriculture Task Force). Komponent obejmuje również działania dotyczące właściwego respektowania i interpretacji prawa. Komponent jest realizowany w oparciu o doświadczenia i informacje zebrane podczas realizacji innych komponentów.
Nasze publikacje: