Krogulec – Ptak Zimy 2010
Wraz z nadejściem zimy wiele osób rozpoczyna dokarmianie ptaków w przydomowych karmnikach. Te chętnie odwiedzane przez wiele ptaków miejsca są również swoistym „karmnikiem” dla jedynego europejskiego ptaka szponiastego tak dalece wyspecjalizowanego w polowaniu na małe ptaki – krogulca Accipiter nisus.
Wygląd
Krogulec charakteryzuje się bardzo dużym dymorfizmem płciowym – samice znacznie różnią się od samców. Jednakże istnieje kilka cech wspólnych dla obu płci pozwalających pewnie oznaczyć gatunek. W locie charakterystyczny jest bardzo długi ogon, który jest zawsze dłuższy niż szerokość skrzydła. Wyraźnie również widać tępo zakończone, dość szerokie i krótkie skrzydła, którymi krogulec uderza szybko i gwałtownie – wznosząc się, szybując – a następnie opadając. U siedzącego ptaka często widać białe plamki na wierzchu ciała. Obie płci mają również intensywne prążkowanie na piersi oraz wyraźne grube prążki na ogonie i skrzydłach. Samiec jest mniejszy, z wierzchu niebieskoszary, a policzki i spód ciała są prążkowane rdzawopomarańczowo. Podobnego koloru są również oczy. Samica jest większa i szarobrązowa z wierzchu. Policzki ma jasne, a oczy żółte. Można ją pomylić z samcem jastrzębia Accipiter gentilis, jednak samica krogulca ma smuklejszy tułów i inaczej zakończony – równo ścięty – ogon. Ptaki w pierwszym roku życia są brązowawe i zamiast prążkowania na piersi mają podłużny rysunek w kształcie kropli.
Liczebność w Polsce
Krogulec to jeden z najliczniejszych i najszerzej rozpowszechnionych ptaków z rzędu szponiastych (Falconiformes) Eurazji. Należy do rodziny jastrzębiowatych (Accipiteridae). Jak wiele innych ptaków drapieżnych w ubiegłym wieku, uważany za szkodnika i konkurenta, był zaciekle tępiony przez ludzi. Jednak decydujący wpływ na zmniejszenie jego liczebności w tamtym okresie miało wprowadzenie środków ochrony roślin opartych na związkach chloroorganicznych. Duże ich stężenie w organizmach ptaków powodowało bezpośrednią śmierć, upośledzało układ nerwowy, utrudniając polowanie i osłabiało strukturę skorup jaj. Wycofanie z użycia szkodliwych środków i ochrona gatunkowa przyczyniły się do odbudowy populacji i dziś krogulce występują w całym kraju. Ich skryty tryb życia i specyficzne środowisko lęgowe sprawiają, że oceny liczebności są często zaniżone. Najnowsze szacunki oparte na wynikach badań z 30 powierzchni w Polsce wskazują, że w naszym kraju występuje prawdopodobnie ok. 25-35 tys. par (to kilka razy więcej, niż dotychczas uważano). Przez ostatnie lata liczebność krogulca stale wzrastała, rozszerzał on swój zasięg, zajmując nowe siedliska. Przystosował się na przykład do gniazdowania w niewielkich lasach w krajobrazie rolniczym. Coraz więcej par decyduje się także na lęgi w miastach.
Gniazdowanie i lęgi
Krogulec do budowy gniazd wybiera głównie zwarte lasy iglaste w wieku 20-50 lat. Najchętniej zakłada gniazda na modrzewiach, umieszczając je przy pniu w dolnej partii drzewa. Krogulec w odróżnieniu od wielu innych gatunków ptaków szponiastych buduje najczęściej nowe gniazdo co roku. Jest to związane z presją drapieżników (głównie kun, które zapamiętują splądrowane gniazda z lat poprzednich i mogą je wykorzystywać jako noclegowiska) i większą liczbą pasożytów w gniazdach używanych dłużej. Krogulec ma zawsze tylko jeden lęg w roku, wyjątkowo – po stracie potomstwa na wczesnym etapie rozwoju – może powtórzyć próbę. Dojrzałość płciową krogulce osiągają już w pierwszym roku życia, lecz w tym wieku niewielka część ptaków przystępuje do lęgów. W okresie przedlęgowym samce wybierają terytorium dogodne do zbudowania gniazda i zapewniające dostępność pożywienia – zasobne miejsce i wysokie umiejętności łowieckie pozwolą zdobyć partnerkę. Samice w tym okresie mają o wiele większe terytoria łowieckie, które pokrywają się z rewirami kilku samców. Odwiedzają je regularnie do momentu, aż utworzą z którymś z samców parę. Od tego momentu para broni terytorium przed innymi osobnikami, demonstrując jego zajęcie poprzez wspólne nawoływania i loty godowe. Takie pokazy obejmują powolne loty ponad drzewami, czasem mogą przybrać bardziej efektowną formę falistych lotów ze wznoszeniem się i szybkim pikowaniem, niekiedy zakończonych chwytaniem się za szpony i wspólnym koziołkowaniem w dół. W tym okresie osobniki obu płci budują razem gniazdo. Bardzo ważne jest dokarmianie samicy przez samca, pozwala to jej spędzić więcej czasu na terytorium gniazdowym i bronić go przed innymi samicami. Przede wszystkim jednak umożliwia skumulowanie zapasów energii przed zniesieniem jaj i okresem wysiadywania, kiedy to samica jest zupełnie zależna od dostarczającego pokarm samca. Jaja składane są w 2-, 3-dniowych odstępach i jest ich najczęściej od 3 do 7. Inkubacja zaczyna się ze złożeniem trzeciego lub czwartego jaja i trwa około 40 dni. Ilość piskląt zależy od wieku samicy i jej kondycji, która jest ściśle związana z zasobnością terytorium łowieckiego (więc także od sukcesu łowieckiego dokarmiającego ją samca). Po wykluciu pisklęta są pokryte białym puchem. Samica pozostaje w gnieździe przez 8-14 dni, rozdzielając przyniesiony przez samca pokarm, chroniąc młode przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i drapieżnikami oraz czyszcząc gniazdo z resztek ofiar. Po dwóch tygodniach, gdy pisklęta mogą już samodzielnie się bronić, samica poluje coraz dalej od gniazda. Po czterech tygodniach młode opuszczają gniazdo, pozostając jednak w rewirze lęgowym rodziców przez kolejny miesiąc. W tym czasie ćwiczą latanie i polowanie.
Zdobywanie pożywienia
Krogulec jest wysoce wyspecjalizowany w polowaniu na ptaki – najczęściej małe i średniej wielkości ptaki wróblowate. Pewnym uzupełnieniem diety są także gryzonie. Chętnie poluje na młode, nie w pełni sprawne podloty. Na łowy udaje się na tereny półotwarte i otwarte. Pokarm zdobywa we wsiach, wokół gospodarstw rolnych oraz na przedmieściach miast. Zimą często pojawia się przy karmnikach dla ptaków. Krogulce polujące w miastach czasami płoszą ptaki korzystające z karmników umieszczonych na balkonach w ten sposób, aby uciekające ptaki uderzały o szyby i – ogłuszone lub martwe – stały się łatwiejszą zdobyczą. Ponieważ samce krogulca są mniejsze od samic, są sprawniejszymi łowcami w gęstych lasach i polują na mniejsze ofiary – dymorfizm płciowy zwiększa więc typ potencjalnych ofiar. Krogulce atakują z zaskoczenia w locie lub na ziemi, często po krótkim pościgu. Mogą czekać w ukryciu, obserwując okolicę, a gdy ofiara zbliży się na odpowiednią odległość – szybko zaatakować. Przesiadują w dogodnych do obserwowania okolicy miejscach kilka minut, po czym pod osłoną nierówności terenu, krzewów i żywopłotów lecą nisko i bezszelestnie do następnej czatowni. Rzadziej wykorzystują inne techniki polowania, np. patrolowanie terenu lecąc kilka metrów nad ziemią z lekko opuszczoną głową. Zdobycz zanoszą w ustronne miejsca i oskubują z piór. Czasem pozostawiają wnętrzności oraz kości, dzioby czy nogi większych gatunków. Najczęściej jako „skubalnie” wykorzystują stare pniaki drzew lub cienkie poziome gałęzie. W okresie lęgowym są to zwykle miejsca położone blisko gniazda, co ułatwia badaczom zbieranie szczątków i dokładne poznanie diety tych ptaków. Do gatunków które najczęściej padają ofiarą krogulca należy wróbel, mazurek, zięba, bogatka, śpiewak, kos, rudzik i skowronek.
Autorzy: Tomasz Chodkiewicz, Bartosz Woźniak – Autorzy zajmowali się badaniami krogulca w ramach projektu dr. Marka Kellera z SGGW w Warszawie)